staffmedia.am-ը շարունակում է իր «Շաբաթվա գիրքը» շարքում ներակայցնել բացառիկ օգտակար բովանդակություն։ Այս շարքի մեր նախորդ հոդվածում սովորեցինք չափել այն ինչ կարևոր է լեգենդար վենչուրային կապիտալիստ Ջոն Դորրի «Չափիր այն, ինչ կարևոր է» գրքի օգնությամբ։ Այս շաբաթ անդարադռնալու ենք մի գրքի, որն ամբողջությամբ շրջում է մեր ընկալումները հաջողության վերաբերյալ։ Խոսքը աշխարհի ամենաընթերցվող մտավորականներից մեկի՝ Մալքոլմ Գլադուելի «Բացառիկները» գրքին մասին է։
Գիրքը սկսվում է ամերիկյան փոքրիկ Ռոզետո քաղաքում տեղի ունեցած սոցիալական հետազոտությամբ։ Այն բացահայտում է, որ այդ քաղաքում, չնայած աղքատության ու առողջապահական պայմանների պակասին, մարդիկ ապրել են առողջ ու երկար կյանք՝ շնորհիվ համայնքային միասնության, միմյանց նկատմամբ հոգատարության ու սերտ սոցիալական կապերի։ Այս փաստը ցույց է տալիս, որ մարդու հաջողության ու առողջության հիմքում ոչ միայն անհատական հատկանիշներն են, այլ նաև միջավայրը, մշակույթը, սոցիալական կապերը։ Այս միտքը կարմիր թելի պես առկա է ամբողջ գրքում՝ ցույց տալով, որ միայն անհատականությունը քիչ բան կարող է ցույց տալ, կարևորը՝ համատեքստն է։

Գլուխ 1. Մատթեոսի էֆեկտը
Մալքոլմ Գլադուելը գլուխն սկսում է խախտելով ավանդական պատկերացումները հաջողության մասին։ Ըստ նրա՝ հաջողությունը միշտ չէ, որ ծնվում է միայն տաղանդից, բանականությունից կամ քրտնաջան աշխատանքից։ Շատ հաճախ՝ այն ձևավորվում է արտաքին գործոնների ազդեցությամբ, որոնք մեր կամքից անկախ են։
Գլադուելը ներկայացնում է Կանադական հոկեյի լիգայի վիճակագրությունը. հոկեյիստների զգալի մասը ծնվել է տարվա առաջին ամիսներին։ Սա պատահականություն չէ։ Հունվարին ծնված երեխան տարեկիցներից ֆիզիկապես և մտավոր ավելի զարգացած է, ինչն ազդում է մարզիչների ընտրության վրա։ Այս նախնական առավելությունը շղթայական ձևով բերում է ավելի լավ թիմում հայտնվելու, ավելի լավ մարզիչ ունենալու և ընդհանրապես՝ ավելի լավ հնարավորությունների։ Այդ երեխաների վրա «կուտակվում է առավելությունը», մինչ մյուսները զրկվում են նման հնարավորությունից։
Գլադուելն այս երևույթը կապում է Ռոբերտ Մերթոնի սահմանած «Մատթեոսի ազդեցության» հետ, որը վերցված է Ավետարանից՝ «Ով ունի՝ նրան կտրվի ավելին»։ Այլ կերպ ասած՝ հասարակության մեջ գործող համակարգերը ստեղծում են իրավիճակ, որտեղ փոքր առավելությունները ժամանակի ընթացքում վերածվում են լուրջ հաջողությունների, մինչդեռ նույնքան տաղանդավոր, բայց սկզբում պակաս տեսանելի մարդիկ մնում են ստվերում։
Գլուխ 2. 10,000 ժամի կանոնը
Մալքոլմ Գլադուելը շարունակում է խորը վերլուծել հաջողության իրական մեխանիզմները՝ պնդելով, որ տաղանդը կամ ունակությունը բավարար չեն։ Ինչ-որ ոլորտում հմտանալու և իսկապես հաջողության հասնելու համար անհրաժեշտ է խորը, նպատակային աշխատանք՝ շուրջ 10,000 ժամ։
Այստեղ նա ներկայացնում է, հաջողության հասած մի շարք անհատների հաջողության պատմությունը։
Օրինակ՝ The Beatles-ը տարիներ շարունակ հանդես է եկել Լիվերպուլի փոքր ակումբներում՝ ունենալով շուրջ 1200 համերգ և միայն այդ մեծ փորձից հետո է համաշխարհային ճանաչում ստացել։
Գլադուելն ընդգծում է, որ հաջողությունը մեծամասամբ «աշխատանքն է» և դրա հետ ճիշտ համադրված հնարավորությունները։
Գլուխ 3. Դժվարություններ հանճարների հետ՝ մաս 1
Մարդկանց մեծ մասը հակված է մտածել, թե բարձր IQ-ն կամ բացառիկ ինտելեկտն ինքնին բացում է հաջողության բոլոր դռները։ Սակայն Մալքոլմ Գլադուելը ցույց է տալիս, որ իրականում բանականության որոշակի սահմանից հետո այն այլևս չի հանդիսանում հաջողության կանխորոշիչ։
Գլուխն սկսվում է Քրիստոֆեր Լանգանի օրինակի ուսումնասիրությամբ․ նա ունի ավելի քան 195 IQ և համարվում է «Ամերիկայի ամենախելացի մարդը»։ Նա ինքնուս է, փիլիսոփայական խորը մտածողություն ունի, սակայն սոցիալապես ու մասնագիտորեն երբեք չի հասել այն բարձունքներին, որոնք սպասվում էին իր նման ինտելեկտ ունեցողից։
Հեղինակը պատմում է նաև Լյուիս Տերմանի մասին՝ Ստենֆորդի հոգեբան, ով կազմել էր «գերբանականների» խումբ՝ երեխաներ, որոնք ունեին 140-ից բարձր IQ։ Տերմանն ակնկալում էր, որ նրանք կդառնան հանրության հենասյուները՝ գիտնականներ, ղեկավարներ, գյուտարարներ։ Բայց տարիներ անց պարզվեց, որ նրանցից շատերը չեն հասել ակնկալվող բարձունքների, իսկ կային որոշ հաջողակներ որոնք ընդհանրապես չէին էլ եղել այդ խմբում։
Գլադուելի կարևոր եզրակացությունն է․ բանականությունը անհրաժեշտ է, սակայն որոշակի շեմը անցնելուց հետո այն այլևս կանխորոշիչ չէ։ Օրինակ՝ եթե մարդն ունի 120 IQ, ապա նրա հնարավորությունները կյանքում կարող են նույնքան լինել, որքան 150 IQ ունեցողինը։ Հաջողության վրա ավելի մեծ ազդեցություն ունեն այլ գործոններ՝ սոցիալական հմտություններ, ինքնավստահություն, համառություն, մշակութային կապիտալ և իհարկե բարենպաստ իրավիճակներ։
Գլուխ 4. Դժվարություններ հանճարների հետ՝ մաս 2
Այս գլխում Մալքոլմ Գլադուելը վերլուծում է, թե ինչպես են սոցիալական ծագումը և միջավայրը հաճախ որոշում, թե որքանով մարդը կկարողանա իր բարձր ինտելեկտը վերածել իրական հաջողության։

Նա համեմատում է երկու ինտելեկտուալ հսկաների՝ Քրիստոֆեր Լանգանի և Ռոբերտ Օփենհայմերի պատմությունները։ Երկուսն էլ ունեն բացառիկ միտք, սակայն նրանց կյանքի ուղիներն արմատապես տարբեր են։
- Լանգանը ծնվել է աղքատ ընտանիքում, նրան մեծացրել են բռնի հայրը և անփույթ մայրը։ Չնայած իր 195-ից բարձր IQ-ին՝ նա չի կարողացել օգտվել կրթական հնարավորություններից։ Օրինակ՝ կորցրել է կրթաթոշակը միայն այն պատճառով, որ մայրը չի լրացրել անհրաժեշտ փաստաթղթերը։ Նա ողջ կյանքում աշխատել է ֆիզիկական աշխատանքներով՝ երբեք չկարողանալով իր մտավոր ներուժն ամբողջապես կիրառել։
- Օփենհայմերը, ի տարբերություն Լանգանի, ծնվել է հարուստ ընտանիքում, ունեցել է բարձր մակարդակի կրթություն և մշակութային կապիտալ։ Նա կարողացել է, անգամ ամենածանր իրավիճակներում, «ճանապարհ գտնել»՝ իր ինտելեկտը վերածելով ազդեցիկ դիրքի գիտության և պետության շրջանակներում։
Գլադուելը ներկայացնում է սոցիոլոգ Անետ Լարեուի ուսումնասիրությունը, որն ապացուցում է, որ երեխաների մշակութային դաստիարակությունն ու միջավայրը մեծ ազդեցություն ունեն՝ երեխայի ինքնավստահության, հաղորդակցական կարողությունների և կյանքի մեջ կողմնորոշվելու վրա։ Այսպես, բարձր խավից երեխաները սովորում են ինչպես հարց տալ, ինչպես պաշտպանել իրենց իրավունքները, ինչպես ինքնուրույն առաջ շարժվել։ Իսկ ցածր խավի երեխաները սովորաբար հրաժարվում են բարդություններից՝ վստահություն չունենալով իրենց ձայնը լսելի դարձնելու։
Գլուխ 5. Ջո Ֆլոմի երեք դասերը
Այս գլխում Մալքոլմ Գլադուելը պատմում է Ջո Ֆլոմի, Նյու Յորքի ամենահայտնի իրավաբաններից մեկի, պատմությունը՝ որպես հաջողության վառ օրինակ, ոչ թե անհատական ջանքի, այլ պատմական և մշակութային հանգամանքների զուգորդման։ Ֆլոմի կարիերան՝ որպես «աղքատությունից հարստություն» դասական պատմություն, նկարագրվում է երեք կարևոր դասերի միջոցով։
Դաս 1․ Ծագման «բացասական կողմը» կարող է դառնալ առավելություն
Ջո Ֆլոմն իր կարիերայի սկզբում չէր կարողանում աշխատանքի ընդունվել բարձրակարգ իրավաբանական գրասենյակներում՝ իր հրեական ծագման պատճառով։ Նա, ինչպես նաև մյուս հրեա իրավաբանները, ստիպված էին աշխատել այն ոլորտներում, որոնք համարվում էին ոչ գերադասելի՝ հատկապես թշնամական ձեռքբերումների ու դատական գործընթացների վրա։ Սակայն երբ 1980-ականներին այդ ոլորտները դարձան իրավաբանական ամենահանրահռչակ ու եկամտաբեր ուղղությունները, Ֆլոմն արդեն հմտացել էր այնտեղ ու հայտնվեց հաջողության կիզակետում։
Դաս 2․ Ժամանակը կարող է նույնքան կարևոր լինել, որքան տաղանդը
Գլադուելը համեմատում է երկու սերունդների՝ Մորիս և Մորթ Ջանկլովների օրինակով։ Նույնանման ջանքերով, բայց տարբեր ժամանակներում ծնված՝ մեկը (հայրը) անհաջողության է հանդիպում տնտեսական ճգնաժամի պայմաններում, իսկ մյուսը (որդին) մեծ հաջողության է հասնում բարենպաստ պատմական պահի։ Այս օրինակով ընդգծվում է ժողովրդագրական բախտի ազդեցությունը՝ երբ և որտեղ ես ծնվում, ինչ հնարավորություններ է տալիս տվյալ ժամանակաշրջանը։
Դաս 3․ Մշակութային ժառանգությունն ու իմաստալից աշխատանքը
Հրեա ներգաղթյալների մեծ մասն առաջին սերնդում աշխատել է հագուստի արտադրության ոլորտում։ Այս աշխատանքը, չնայած համեստ լինելուն, ունեցել է կարևոր հատկանիշներ՝ ինքնավարություն և արդյունքի նկատմամբ անմիջական պատասխանատվություն։ Գլադուելի խոսքով՝ այդ աշխատանքային մշակույթը փոխանցվել է սերունդներին՝ ձևավորելով աշխատասիրություն, կարգապահություն և հավատ հաջողության հանդեպ։
Մաս 2․ Ժառանգություն
Գլուխ 6. Հարլան, Կենթուկի
Այս գլխում Մալքոլմ Գլադուելը ցույց է տալիս, թե ինչպես կարող է մշակութային ժառանգությունը, որը փոխանցվում է սերնդեսերունդ, շարունակաբար ազդել անհատների վարքագծի, մտածելակերպի և հաջողության վրա, անգամ երբ արտաքին պայմանները արմատապես փոխվել են։
Գլադուելը ներկայացնում է Քենթուկի նահանգի Հարլան շրջանի պատմությունը, որտեղ 19-րդ դարում թշնամական ու բռնի հակամարտություններ են ծագել մի քանի ընտանիքների միջև։ Սկսելով փոքր վեճերից, սերնդեսերունդ տարածվող վրեժխնդրությունը վերածվել էր մի ամբողջ բռնության մշակույթի։ Սա, ըստ Գլադուելի, պայմանավորված չէր միայն սոցիալական կամ տնտեսական վիճակով, այլ մշակութային արմատներով։
Հարլանի առաջին վերաբնակիչները եկել էին Շոտլանդիայից, Իռլանդիայից և Ապալաչյան լեռնաշխարհի նմանատիպ մշակույթ ունեցող վայրերից, որտեղ «պատվի մշակույթը» գերիշխող արժեք էր։ Այդ մշակույթում տղամարդը պարտավոր էր պաշտպանել իր անունը, ուժը, հեղինակությունը՝ նույնիսկ ամենաաննշան վիրավորանքի դեպքում, ինչը հանգեցնում էր թշնամանքի շարունակական շղթայի։
Գլադուելն օգտագործում է նաև Միչիգանի համալսարանում իրականացված գիտական ուսումնասիրությունը, որտեղ հետազոտվել էր՝ ինչպես են արձագանքում վիրավորանքին տարբեր ծագում ունեցող ուսանողները։ Հարավային նահանգներից եկած ուսանողները՝ ովքեր ավելի հավանական է, որ մշակութորեն կապ ունեն պատվի մշակույթի հետ, արձագանքել էին ֆիզիոլոգիական ու վարքագծային ավելի բարձր մակարդակի ագրեսիայով՝ նույնիսկ «փոքր» վիրավորանքների դեպքում։
Այս տվյալները հաստատում են, որ մշակութային կոդերը փոխանցվում են անգիտակցաբար, ու ազդում են անհատների ռեակցիաների, սոցիալական հմտությունների ու կյանքի մարտահրավերներին դիմագրավելու ձևերի վրա՝ անկախ կրթությունից կամ տնտեսական հնարավորություններից։
Գլուխ 7. Էթնիկական տեսությունը օդանավի վթարների մասին
Այս գլխում Մալքոլմ Գլադուելը խորապես ուսումնասիրում է, թե մշակութային ժառանգությունը ինչպես կարող է ուղղակիորեն նպաստել կամ խոչընդոտել մարդկանց վարքագծին՝ հատկապես ճգնաժամային իրավիճակներում, օրինակ՝ ինքնաթիռների վթարների ժամանակ։
Գլադուելը վերլուծում է 1988-1998 թվականներին կորեական ավիաընկերությունների հետ կապված բազմաթիվ վթարներ, որոնց քանակը շոկային էր՝ մոտ 17 անգամ ավելի շատ, քան այնպիսի խոշոր ավիաընկերությունների մոտ, ինչպիսին է United Airlines-ը։ Մասնավորապես, ներկայացվում է Avianca 052 կործանման դեպքը, երբ ինքնաթիռը վառելիքի պակասից վթարի ենթարկվեց Նյու Յորքում, չնայած նրան, որ անձնակազմը քաջ գիտակցում էր վտանգը։
Վթարի պատճառը միայն տեխնիկական խնդիր չէր. խնդիրը անձնակազմի ոչ բավարար հաղորդակցումն էր։
Հաջողությունը կամ ձախողումը երբեմն կախված է ոչ թե տեխնիկական հմտություններից կամ ցանկությունից, այլ մշակութային ենթատեքստերից, որոնք ձևավորում են մեր խոսքը, վարքը և գործելու ձևը։ Գլադուելը այս գլխում շեշտում է, որ նույնիսկ բարձր ռիսկային համակարգերում՝ ինչպես ավիացիան, հաջողությունը պահանջում է մշակութային ադապտացիա, ոչ միայն պրոֆեսիոնալ հմտություն։
Գլուխ 8. Բրնձի մշակույթը և մաթեմատիկական հաջողությունները
Մալքոլմ Գլադուելը պնդում է, որ ասիացիները մաթեմատիկայում գերազանցում են ոչ միայն անհատական կարողությունների, այլ մշակութային ժառանգության շնորհիվ։ Օրինակ, չինարեն թվերն ավելի կարճ են հնչում, ինչն օգնում է մարդկանց ավելի արագ մտապահել թվային հաջորդականությունները։
Բացի լեզվից՝ ասիական մշակույթում մաթեմատիկայի նկատմամբ վերաբերմունքը ձևավորվել է բրնձի մշակության պատմության արդյունքում․ բրնձագործությունը երկարաժամկետ պլանավորման, համառ աշխատանքի և համագործակցություն անհրաժեշտություն է առաջացրել։ Այս արժեքները ժամանակի ընթացքում ներդրվել են նաև կրթական միջավայրում։
Գլադուելը եզրակացնում է, որ մաթեմատիկական հաջողությունը մեծապես կախված է համառությունից, ոչ թե տաղանդից, և այդ պատճառով ասիացիները, լինելով «աշխատասիրության մշակույթի» կրողներ, ունեն համակարգային առավելություն։
Գլուխ 9. Մարիտայի գործարքը
Գլադուելը կրկին ընդգծում է մշակութային ժառանգության ազդեցությունը՝ այս անգամ անդրադառնալով կրթական հաջողություններին։ Նա ներկայացնում է դա KIPP դպրոցների օրինակով, որոնք գործում են Նյու Յորքում և օգնում են սոցիալապես անապահով երեխաներին հասնել ակադեմիական հաջողությունների։ KIPP-ը հիմնված է աշխատասիրության ասիական մոդելի վրա՝ երկար ուսումնական օրեր, ամառային ուսուցում և խիստ կարգապահություն։
Գլադուելը նաև վերլուծում է ամառային արձակուրդների բացասական ազդեցությունը արևմտյան կրթական համակարգում․ սոցիոլոգ Կառլ Ալեքսանդրի հետազոտությունները ցույց են տվել, որ հարուստ և աղքատ երեխաների միջեւ առաջացող հիմնական տարբերությունը սկսում է նկատվել հենց ամառային արձակուրդների ընթացքում։ Մինչ հարուստ երեխաներն օգտվում են ամառային ուսուցումից ու զարգացնող միջոցառումներից, աղքատ երեխաները հետ են մնում՝ կորցնելով ուսումնական առաջընթացը։
Գլադուելի եզրակացությունը պարզ է՝ կրթական համակարգը հաջողելու համար պետք է վերանայի իր մոտեցումները․ ավելի երկար, հետևողական ու աշխատասիրությամբ լցված ուսուցումը, ինչպես KIPP-ում, կարող է վերափոխել անհատների ապագան՝ անկախ նրանց սոցիալական վիճակից։
«Բացառիկները» գիրքը ցնցող հակափաստարկ է այն տարածված համոզման դեմ, թե հաջողությունը միայն տաղանդի, խելքի կամ քրտնաջան աշխատանքի արդյունք է։ Մալքոլմ Գլադուելը ցույց է տալիս, որ իրականում հաջողակ մարդիկ հաջողության են հասնում ոչ միայն այն բանի շնորհիվ, թե ովքեր են նրանք, այլ նաև այն պայմանների, ժամանակի, միջավայրի, մշակութային ժառանգության և պատահականությունների արդյունքում, որոնց մեջ նրանք հայտնվում են։
Վերջնական ուղերձը պարզ է․ եթե ուզում ենք ստեղծել առավել արդար և հնարավորություներով լի հասարակություն, պետք է դադարենք հաջողությունը դիտարկել որպես բացառապես անհատական արժանիքների արդյունք և սկսենք փոխել պայմանները՝ որպեսզի ավելի շատ մարդիկ ստանան այն հնարավորությունները, որոնք վաղուց հասանելի են միայն «բացառիկներին»։