Շաբաթվա գիրքը | Համախորհուրդ բանականություն (Co-inelligence)

Այսօր շատերն ասում են՝ գրքերը ժամանակավրեպ են։ Արհեստական բանականությունը մի քանի վայրկյանում կարող է ներկայացնել ցանկացած գրքի բովանդակությունն ու հիմնական մտքերը։ staffmedia.am-ի «Շաբաթվա գիրքը» շարքը եկել է ապացուցելու հակառակը՝ անգամ ԱԲ-ին հասկանալու և ճիշտ օգտագործելու համար է անհրաժեշտ ընթերցել գրեքեր՝ սնելով մտածողությունը, զարգացնելով վերլուծական ունակությունները և, ամենակարևորը, սովորելով  ճիշտ հարցեր տալ։

«Շաբաթվա գիրքը» շարքի նախորդ հոդվածում անդրադառձել էին առաջնորդության փիլիսոփայության հեղինակավոր ու սիրված ներկայացուցչի՝ Սայմոն Սինեկի «Առաջնորդները վերջում են ուտում» ( Leaders Eat Last) գրքին։ Այն գիրք է ոչ թե պարզապես ղեկավարելու, այլ մարդկային վերաբերմունքի ուժով առաջնորդելու մասին։

Իթան Մոլլիկի «Համախորհուրդ բանականություն» գրքի ներածության մեջ հեղինակը ներկայացնում է այն հիմնադրույթները, որոնց վրա կառուցված է ամբողջ գիրքը՝ ելակետ ընդունելով իր առաջին հանդիպումը ChatGPT-ի հետ և դրան հաջորդած երեք անքուն գիշերները, երբ զարմանքը խառնվում էր մտահոգությանը։ Նա նշում է, որ խոշոր լեզվային մոդելները (LLM) գործում են զարմանալիորեն մարդանման ձևերով, ինչը միաժամանակ ստեղծում է ինչպես մեծ հնարավորություններ, այնպես էլ լուրջ մարտահրավերներ։ Այս մոդելները չեն հանդիսանում պարզապես նեղ մասնագիտացված գործիքներ, այլ նման են ընդհանուր նշանակության այնպիսի վերափոխող տեխնոլոգիաների, ինչպիսին են գոլորշու ուժը կամ ինտերնետը՝ ունակ լինելով հիմնովին փոխել մեր առօրյան՝ ներառյալ կրթությունը և աշխատանքային միջավայրը։ Ավելին՝ ԱԲ-ի զարգացումը տեղի է ունենում անհամեմատ արագ տեմպերով, ինչը ստիպում է մարդկությանը հրատապ կերպով հասկանալ ու հարմարվել փոփոխություններին։ 

Գլուխ 1․ Օտար բանականությունների ստեղծումը

Գրքի առաջին գլխում ներկայացվում է արհեստական բանականության զարգացման պատմական ուղին՝ սկսած մտավոր փորձարկումներից մինչև ժամանակակից խոշոր լեզվային մոդելների առաջացումը։ Հեղինակը ներկայացնում է, թե ինչպես են այս մոդելները սովորում հսկայածավալ տվյալների վրա, ինչպես են նրանք ստեղծում մարդանման տեքստեր՝ ստատիստիկ կանխատեսումների միջոցով, և ինչպես են հնարավոր դարձնում մոդելների հետագա հղկումը՝ ըստ տարբեր նպատակների։ Գլուխն անդրադառնում է նաև գեներատիվ ԱԲ-ի այլ ձևերին, այդ թվում պատկերագեներատորներին և բազմաչափ մոդելներին։ Կրթության տեսանկյունից կարևոր է այն հատվածը, որտեղ հեղինակը քննարկում է ԱԲ-ի մուտքային և ելքային տվյալների հետ կապված էթիկական խնդիրները՝ սկսած հեղինակային իրավունքի խախտումներից մինչև կողմնակալություն և հնարավոր վնասակար բովանդակություն։ Միաժամանակ, այստեղ լուսաբանվում են այն զարմանալի ունակությունները, որոնք դրսևորվում են առաջադեմ մոդելների՝ օրինակ GPT-4-ի կողմից՝ ստեղծագործական խնդիրների լուծումից մինչև մարդանման արտահայտություններ, սակայն ընդգծում է, որ այս ամենը պատրանք է․ ԱԲ-ը գիտակցություն չունի, իսկ նրա «հումանիզմը» ծնվում է պարզապես մարդու մտածողության և վարքագծի նմանակումից։

Գլուխ 2․ Օտարի համահունչեցումը

Գրքի երկրորդ գլխում հողինակն անդրադառնում է արհեստական բանականության ամենահրատապ և վտանգավոր խնդիրներից մեկին՝ համահունչեցմանը կամ ԱԲ-ի համապատասխանեցում մարդկային արժեքներին։ Հեղինակը ներկայացնում է թե ինչպես կարող են սխալ ուղղորդված կամ մարդկանց շահերին անհամապատասխան ԱԲ համակարգերը հանգեցնել անդառնալի և կործանարար հետևանքների։ Այս գլուխում շեշտվում է նաև այն փաստը, որ ԱԲ-ի զարգացման հնարավոր հեռանկարները, մասնավորապես գերբանականության առաջացումը, գերազանցում են մարդկության կանխատեսման կարողությունները, ինչը մեծացնում է անկանխատեսելի և վտանգավոր սցենարների հավանականությունը։ Միևնույն ժամանակ, նույնիսկ այսօրվա ԱԲ տեխնոլոգիաներն արդեն բախվում են լուրջ էթիկական խնդիրների՝ կապված տվյալների գաղտնիության, կողմնակալության, ինչպես նաև վնասակար բովանդակության ստեղծման հնարավորության հետ։ Համահունչեցման խնդիրը բարդանում է նաև այն հանգամանքով, որ մարդկային արժեքներն ու բարոյական նորմերը չափազանց բարդ և հակասական են, ուստի ԱԲ-ին դրանք փոխանցելը հեշտ չէ։ ԱԲ-ի համահունչեցումը հետևաբար միայն տեխնիկական կամ ինժեներական խնդիր չէ, այլ պահանջում է լայն սոցիալական արձագանք, որի կարևոր բաղադրիչներն են տեխնոլոգիական ընկերությունների, պետական մարմինների և հասարակության համագործակցությունը։ Այս համատեղ մոտեցման առանցքային տարրերն են պատասխանատու ԱԲ-ի մշակման և օգտագործման կարգավորումները, ինչպես նաև հանրային կրթությունն ու իրազեկումը՝ որպես միջոցներ՝ նվազեցնելու այս հզոր տեխնոլոգիայի չարաշահման և աղետալի արդյունքների ռիսկը։

Գլուխ 3․Չորս կանոն համախորհուրդ բանականության համար

3-րդ գլխում ներկայացվում է Իթան Մոլլիկի առաջարկած գործնական կանոնները, որոնք օգնում են օգտատերերին առավել արդյունավետ համագործակցել արհեստական բանականության հետ՝ այն ընկալելով որպես համատեղ բանականություն։

Կանոն 1․ Միշտ հրավիրեք ԱԲ-ին սեղանի շուրջ– կոչ է անում ակտիվորեն փորձարկել ԱԲ-ն առօրյա տարբեր խնդիրների լուծման համար։ Այս շարունակական կիրառումը օգնում է հասկանալ տեխնոլոգիայի ուժեղ ու թույլ կողմերը՝ զարգացնելով օգտատիրոջ կարողությունը՝ առավելագույնը քաղելու նրա հնարավորություններից և խուսափելու թերություններից։

Կանոն 2․ Եղեք օղակում գտնվող մարդը –  շեշտում է մարդկային վերահսկողության անհրաժեշտությունը։ Չնայած ԱԲ-ի հետ ակտիվ փորձարկումը օգտակար է, անփոխարինելի է նաև մարդու դատողությունը՝ սխալների և կողմնակալության հնարավորության, ինչպես նաև կախվածության վտանգի վերահսկման հարցում։

Կանոն 3․ Վերաբերվեք ԱԲ-ին որպես մարդու (բայց ասեք՝ ինչ տեսակի մարդ է) – ընդգծում է, որ թեև ԱԲ-ն ինքնագիտակցություն չունի, օգտակար է նրան պատկերացնել որպես ունակություններով օժտված «անձ»։ Այս մոտեցումը բարելավում է համագործակցությունը, իսկ հստակ «պերսոնա»-ի ձևակերպումը օգնում է ստանալ ավելի նպատակային պատասխաններ։

Կանոն 4․ Ենթադրեք, որ սա ամենավատ ԱԲ-ն է, որ երբևէ կօգտագործեք –  կոչ է անում ընդունել, որ մենք դեռ ԱԲ-ի զարգացման վաղ փուլում ենք։ Քանի որ այն արագ զարգանում է, անհրաժեշտ է շարունակաբար սովորել, հարմարվել նոր հնարավորություններին և բաց լինել փոփոխություններին։

Այստեղ հեղինակը ներկայացնում է նաև «Ասիմետրիկ սահման» գաղափարը, որը նկարագրում է ԱԲ-ի ունակությունների անկանխատեսելի և անհավասար զարգացումը։ Այս գաղափարը հիմնված է Մոլլիկի հետազոտությունների վրա, որոնք հաստատում են օգտագործողների ընդհանուր փորձը. ԱԲ-ն կարող է փայլել բարդ և ստեղծագործական առաջադրանքներում, սակայն տապալվել պարզ խնդիրներում։

Գլուխ 4․  Արհեստական բանականությունը որպես մարդ

Գրքի երկրորդ մասում հեղինակն առաջարկում է կիրառել առաջին մասում ներկայացված տեսական դիտարկումները գործնականում՝ ներկայացնելով ԱԲ-ի հետ աշխատելու չորս տարբեր մոտեցումներ։ Չորրորդ գլուխը սկսվում է այն գաղափարի ուսումնասիրությամբ, որ ԱԲ-ին կարելի է վերաբերվել որպես մարդու։

Գեներատիվ ԱԲ-ն էականորեն տարբերվում է ավանդական ծրագրերից. այն բնութագրվում անկանխատեսելիությամբ և հարմարվելու կարողությամբ, ինչը նրան ավելի նման է դարձնում մարդկային գործընկերոջ, քան սովորական ծրագրային ապահովման։ ԱԲ-ն կարող է ոչ միայն հասկանալ բնական լեզուն, այլ նաև ընդօրինակել բարդ մարդկային վարքագծեր՝ որոշումների կայացումից մինչև բարոյական դատողություն։
Չնայած ԱԲ-ն չունի գիտակցություն, այն հաճախ ստեղծում է դրա տպավորությունը՝ ներկայացնելով այնպիսի վարքագիծ, որ կարող է ծնել բարդ ու երբեմն հակասական փոխազդեցություններ։ Օրինակ՝ Մոլլիկը վերլուծում է Replika հավելվածը՝ ցույց տալով, թե ինչպես կարող են մարդիկ ձևավորել խորը, թեկուզ միակողմանի էմոցիոնալ կապեր ԱԲ-ների հետ։
Հստակ պերսոնա վերագրելը ԱԲ-ին կարող է զգալիորեն բարձրացնել համագործակցության արդյունավետությունը՝ օգնելով նրան արձագանքել օգտագործողի հատուկ կարիքներին համապատասխան։
Վերջում հեղինակը դիտարկում է ԱԲ-ին որպես հայելի. այս մոտեցումը մեզ հիշեցնում է, որ ԱԲ-ն կարող է արտացոլել թե՛ մարդկության լավագույն, և թե՛ ամենավատ հատկանիշները՝ կախված նրանից, թե ինչպես ենք մենք որոշում զարգացնել և կիրառել այն։

Գլուխ 5. ԱԲ-ն որպես ստեղծագործող

Գրքի հինգերորդ գլուխում Էթան Մոլլիքը դիտարկում է արհեստական բանականության աճող դերը ստեղծագործ ոլորտում՝ ընդգծելով դրա ստեղծարար ներուժն ու դրանից բխող մշակութային ու հոգեբանական հետևանքները։ ԱԲ-ն կարող է ոչ միայն վերարտադրել, այլև ստեղծել նորարարական գաղափարներ և որոշ դեպքերում նույնիսկ գերազանցում է մարդուն ստեղծագործական առաջադրանքներում՝ դառնալով արդյունավետ գործիք գրելու, գաղափարներ առաջադրելու և ծրագրավորման մեջ։

Հեղինակը անդրադառնում է նաև ԱԲ-արվեստի շուրջ ծագող խնդիրներին՝ հեղինակային իրավունքներից մինչև արվեստագետների փոխարինման վտանգը։ Միևնույն ժամանակ, ԱԲ-ն կարող է արվեստը հասանելի դարձնել ավելի լայն շրջանակների։

Սակայն ստեղծագործ աշխատանքի ավտոմատացումը կարող է հանգեցնել իմաստի ճգնաժամի։ Երբ որակյալ արդյունք հնարավոր է ստանալ առանց ջանքի, մարդիկ կորցնում են իրենց ներգրավվածությունը և ստեղծագործ մղումը՝ վտանգելով հմտություններն ու ինքնության զգացումը։

Մոլլիքը առաջարկում է կենտրոնանալ ստեղծագործ աշխատանքի իսկապես մարդկային կողմերի՝ հույզերի, ինքնատիպության ու իմաստի վրա։ ԱԲ-ի հետ համատեղ աշխատանքը պետք է դիտել որպես մարդու ստեղծարար ուժի ընդլայնում, ոչ թե փոխարինում, իսկ այդ անցումն ապահովելու համար անհրաժեշտ են թափանցիկություն և հստակ կանոններ։

Գլուխ 6. ԱԲ-ն որպես գործընկեր

ԱԲ-ն կազմակերպությունների համար ստեղծում է և՛ մարտահրավերներ, և՛ հնարավորություններ՝ պահանջելով վերանայել կառավարման մոտեցումները։ Թեև այն առայժմ ամբողջությամբ չի վերացնում մասնագիտությունները,սակայն աշխատանքի բնույթն ու անհրաժեշտ հմտությունները փոխվում են։

Գլուխ 7․ ԱԲ դասավանդող համակարգ

Այս գլուխը ներկայացնում է ԱԲ-ի փոխակերպող ազդեցությունը կրթության վրա։ Գեներատիվ ԱԲ-ի մատչելիությունը կասկածի տակ է դնում ավանդական գնահատման ձևերը, քանի որ այն հեշտությամբ կատարում է դասական հանձնարարություններ։ Մոլլիքն առաջարկում է կենտրոնանալ մտածողության ավելի բարձր մակարդակի հմտությունների վրա՝ ինչպես օրինակ՝ վերլուծություն, խնդիրների լուծում և գիտելիքի կիրառում։

Գնահատումը պետք է շեշտադրի ուսուցման ընթացքը, ոչ միայն արդյունքը՝ ներառելով սևագրեր, արտահայտված մտորումներ կամ բանավոր ներկայացումներ։ Ուսուցումը կարող է դառնալ ավելի ստեղծագործ՝ օգտագործելով նախագծեր, փորձեր, տեսանյութեր ու փոդքաստներ։

Մոլլիքը համեմատում է ԱԲ-ն հաշվիչի հետ՝ սկզբում մերժվող, բայց հետո անփոխարինելի դարձած գործիք։ Նմանապես, ԱԲ-ն կարող է դառնալ ուսուցման բնական մաս՝ առանց դրա արժեքը նվազեցնելու։

ԱԲ-ն կարող է՝

• Հարմարեցվել ուսանողի կարիքներին (անհատական ուսուցում),
• Տրամադրել անհապաղ արձագանք ու հավելյալ աջակցություն,
• Ներգրավել ուսանողներին խաղայնացված ու ստեղծագործ փորձառություններով,
• Տարածել որակյալ կրթությունը նաև սահմանափակ ռեսուրսներով համայնքներում։
  

Սակայն կարևոր է ապահովել ԱԲ-ի անվտանգ և արդար կիրառումը։ ԱԲ-ն պետք է դիտարկվի որպես աջակցող գործիք, ոչ թե ուսուցչի փոխարինող։ Մարդկային ներկայությունը կրթության մեջ մնում է առանցքային՝ սոց-հուզական և մտածողության հմտությունների զարգացման համար։

Գլուխ 8․ ԱԲ-ն որպես քոուչ

Գլուխ 9․ ԱԲ-ն որպես մեր ապագա

Գրքի վերջին՝ իններորդ գլխում, Էթան Մոլլիքը ներկայացնում է ԱԲ-ի ապագայի չորս հնարավոր սցենարներ՝ դիտարկելով դրանց ազդեցությունը մարդկության վրա։

1. Լավագույն տարբերակն արդեն այստեղ է – Չնայած քիչ հավանական է, ԱԲ-ի զարգացումը գուցե արդեն հասել է իր գագաթնակետին և այլևս զգալի չի բարելավվի։
2. Դանդաղ աճ – Ավելի իրատեսական սցենար, որտեղ ԱԲ-ն շարունակում է զարգանալ, բայց չափավոր և կանխատեսելի տեմպերով՝ հնարավորություն տալով հասարակություններին հարմարվել։
3. Էքսպոնենցիալ աճ – ԱԲ-ի կարողությունները կարող են կտրուկ աճել, առաջացնելով արագ ու խորքային փոփոխություններ՝ մեծ հնարավորություններով, բայց նաև լուրջ ռիսկերով։
4. Մեքենա-մարդու սցենար – ԱԲ-ն կարող է գերազանցել մարդու ինտելեկտը, ինչն առաջացնում է խորքային հարցեր մարդու դերի և ապագայի վերաբերյալ։

Այս բոլոր սցենարներում ԱԲ-ն էական ազդեցություն կունենա մարդու գործունեության տարբեր ոլորտների վրա, հատկապես՝

• Ինֆորմացիայի վստահելիություն – Երբեմն անհայը աղբյուրներից ստեղծված ԱԲ բովանդակությունը, կարող է խաթարել վստահությունը։
• ԱԲ ընկերակցություն – կարող է մեղմել միայնությունը, բայց նաև վտանգել մարդկային հարաբերությունների ապագան։
• Աշխատաշուկա – ԱԲ-ն կվերափոխի աշխատատեղերը և գուցե՝ հենց աշխատանքի էությունը։
• Հասարակական և տնտեսական հետևանքներ – հնարավոր է արագ առաջընթաց և խնդիրների լուծում, բայց նաև ուժի կենտրոնացման, անհավասարության ու ռեսուրսների յուրացման խնդիրներ։

Էթան Մոլլիքը հիշեցնում է, որ արհեստական բանականությունը ոչ միայն մեր ստեղծած գործիքն է, այլ նաև մեր արտացոլանքը՝ մեր արժեհամակարգերի, ձգտումների ու թերությունների։ ԱԲ-ն ստեղծվել և վերապատրաստվել է մարդկային տվյալների վրա և ձևավորվում է մեր փոխազդեցությունների միջոցով, ուստի այն արտահայտում է ինչպես մարդկության լավագույն կողմերը, այնպես էլ մեր խնդիրներն ու խեղաթյուրումները։

Հեղինակն ընդգծում է, որ ԱԲ-ն չպետք է դիտարկել որպես մարդու փոխարինող, այլ որպես «համատեղ բանականություն» (co-intelligence), որը կարող է ուժեղացնել մեր ունակությունները, եթե օգտագործվի պատասխանատվությամբ և խելամտորեն։

Վերջապես, մեր ձեռքում է ընտրությունը՝ ինչպես կիրառել այս գործիքը։ ԱԲ-ի ապագան կախված է նրանից, թե ինչպես կձևավորենք այն։