Ինչպե՞ս ընկերությունը կարող է աջակցել տրավմատիկ փորձառություններ վերապրած աշխատակիցներին

Տրավմատիկ փորձառություններից ապաքինումն ու հոգեկան բարեկեցության ամրապնդումը երկար և համակարգային գործընթաց է, որը հետևողական և տևական արձագանք է պահանջում։ Կազմակերպությունները հիմնարար ազդեցություն կարող են ունենալ այս գործընթացի արդյունավետության ու դրական արդյունքների հասնելու հարցում։

Այս աջակցությունը կարելի է բաժանել երկու փուլերի՝ կարճաժամկետ նախաձեռնությունների և երկարաժամկետ նախաձեռնությունների փուլ։

Կարճաժամկետ նախաձեռնությունները միտված են կենսական անհրաժեշտության, մինիմալ ֆունկցիոնալության, կայունացման, որոշակի կանոնավորության վերականգնմանն ու հաստատմանը, նոր աշխատանքի և աշխատավայրի առանձնահատկությունների ծանոթացմանը։ Այս կարճ փուլը տևում է տրավմատիկ իրադարձություններից հետո մի քանի շաբաթից մինչև մի քանի ամիս։

Երկարաժամկետ նախաձեռնությունների նպատակը տրավմատիկ փորձառություններ վերապրած անձանց կյանքի նորմալ, բնականոն ընթացքին վերադարձնելն է։ Այս փուլը կարող է տևել մինչև մի քանի տարի։

Ժամանակի ընթացքում աշխատակիցների կարիքներն, ամենայն հավանականությամբ, փոփոխվելու են, ինչպես նաև անհատական տարբերություններ կարող են նկատվել տարբեր աշխատակիցների մոտ, հետևաբար կազմակերպության աջակցության ձևերը ևս պետք է ճկուն լինեն։

Տրավմատիկ փորձառություններ վերապրած անձանց արժեքավոր աջակցություն կարող են ցուցաբերել ոչ միայն կազմակերպության ՄՌԿ մասնագետները, այլև ղեկավարությունը, առանձին բաժինների ղեկավարները և գործընկերներըերը։ Յուրաքանչյուրի ներդրումը էական ռեսուրս կարող է հանդիսանալ ապաքինվող մարդու համար։

Կարճաժամկետ աջակցման ձևեր

Հաղորդակցում

Երկկողմանի ուղիղ և թափանցիկ հաղորդակցումը հաջող ապաքինման և նոր աշխատանքին ինտեգրման կարևոր պայմաններից է։ Շատ կարևոր է, որ ի սկզբանե աշխատակիցը տեղյակ լինի իրեն ներկայացվող աշխատանքային պահանջներից և տրամադրվող հնարավորություններից։ Սովորաբար սա արվում է ՄՌԿ մասնագետի հետ համատեղ քննարկումների ժամանակ։ Կարևոր է, որպեսզի ՄՌԿ մասնագետն ապահով տարածք ստեղծի, որպեսզի տրավմատիկ փորձառություն վերապրած աշխատակիցը կարողանա բարձրաձայնել իր կարիքները, մտահոգություններն ու հարցերը։ Հուզական ու կոգնիտիվ ծանրաբեռնվածության հետևանքով աշխատակցի համար երբերմն կարող է դժվար լինել հասկանալ և բարձրաձայնել, թե ինչի կարիք ունի։ Հետևաբար, անհրաժեշտ է, որ ՄՌԿ մասնագետը նախապես ներկայացնի, թե կազմակերպությունն աջակցման ինչ հնարավորություններ ունի  և  ինչպիսի կարիքների դեպքերում է կարող աջակցել։ Եթե, օրինակ, կազմակերպությունն ունի այնպիսի ծրագրեր, որոնք կարող են նպաստավոր լինել այդ աշխատակցի ապաքինման, ինտերգրման, որոշակի հմտությունների զարգացման համար, ապա կարևոր է, որ աշխատակիցը մանրամասն տեղեկացվի դրանց մասին և իմանա, թե ինչպես, ինչ տևողությամբ կարող է օգտվել այդ ծառայություններից։

Հավասարապես կարևոր է կենտրոնանալ աշխատակցի պոտենցիալի, ռեսուրսների ու իր հնարավոր ներդրումների վրա, տարածք տալ և քաջալերել աշխատակցին հանդես գալ իր դերի հետ կապված առաջարկներով ու անհատական լուծումներով։ Շարունակակական հետադարձ կապ տրամադրելու պատրաստակամությունը ևս արդյունավետ հաղորդակցման կարևոր տարրերից է։

Անկաշկանդ հաղորդակցման համար անհրաժեշտ է, որ աշխատակիցը զգա, որ ՄՌԿ մասնագետի հետ քննարկումները հասանելի են, որ վերջինս իրապես  հետաքրքրված է իրենով և իր առաջընթացով։ Աշխատակիցների ապաքինման, դրական ինքանզգացողության ու մոտիվացիայի վրա էական ազդեցություն ունեն նաև ղեկավարների հետ շփումները։ Ղեկավարի կողմից իր անձի և ջանքերի արժևորված ու գնահատված լինելու գիտակցումը մեծ դեր կարող է ունենալ աշխատակցի հոգեկան բարեկեցության և աշխատունակության վրա։

Գործընկերների հետ հաղորդակցումն ավելի հաճախ ու առօրյա բնույթ ունի։ Այստեղ ևս կարևոր է շփումների համար հոգեբանական ապահով միջավայր ունենալը, որտեղ աշխատակիցը կարող է խոսել իրեն մտահոգող հարցերից, արտահայտել հույզեր, բարձրաձայնել սեփական կարծիքը և դրանց համար չարժանանալ քննադատության և/կամ ստանալ անձնային սահմաններ խախտող հարցեր։ Ընդահակառակը, կարևոր է ունենալ աշխատանքային միջավայր, որտեղ հնարավոր կլինի զգալ, որ լսված է և ընդունված իր գործընկերների կողմից, անհրաժեշտության դեպքում կարող է ապավինել վերջիններիս, և որ իր ջանքերը նկատվում են ու նպաստում ընդհանուր աշխատանքի առաջընթացին։

Հարմարում և ընդառաջում

Տրավմատիկ փորձառություն ապրած անձանց համար էական աջակցություն կարող է լինել վերջիններիս կարիքներին համապատասխան աշխատանքային պայմանների ստեղծումը։ Յուրաքանչյուրի կարիքներն անհատական են, հետևաբար կարևոր է ակտիվ լսել դրանք ու կառուցողական արձագանքել։ Որոշ աշխատակիցների համար առավել նպատակահարմար կարող է լինել ֆիքսված գրաֆիկով աշխատելը, մյուսները կնախընտրեն ճկուն գրաֆիկը։ Ոմանք կցանկանան ունենալ տանից աշխատելու օրեր, մյուսները՝ միայն աշխատավայրում և այլն։

Աշխատակիցների կարիքների հարմարման այլ տարբերակներ են, օրինակ՝ վեջիններիս աշխատանքի համար նյութական պարագաներով ապահովելը, որևէ հանձնարարության հետ կապված օգնությունը։ Միգուցե շատերին պետք լինի քիչ զբաղվածություն, հաճախակի ընդմիջումներ, գործընկերոջ աջակցություն և այլն։

Հաշվի առնելով կոգնիտիվ և հուզական լարվածությունը՝ էական կարևորություն կարող է ունենալ աշխատավայրում, հնարավորության դեպքում, առանձնասենյակ ունենալը։ Աշխատակիցները կարող են հույզերն արտահայտելու դժվարություն կամ անհարմարություն ունենալ, իսկ անձնական տարածքի առկայությունը նրանց հնարավորություն կտա ավելի ազատ արտահայտել իրենց հույզերը և ինքնակարգավորվել։

Անհատական կարիքների շարքը կարելի անվերջ թվարկել։ Որքան ճկուն լինի կազմակերպությունն ու ընդառաջողը, այնքան ավելի բարենպաստ պայմաններում կընթանա ապաքինումը։

Հուզական աջակցություն

Շատ հաճախ հուզական աջակցությունը դիմացինի հույզերը լսելու, դրանք արժևորելու և արտահայտման ազատություն տալու մասին է։ Ինչքան էլ մենք պատկերացում ունենանք, թե ինչպիսի դժվարությունների միջով է անցնում մարդը, շատ կարևոր է իր փոխարեն որոշումներ չկայացնել, իր հուզական վիճակի մասին ենթադրություններ չանել, այլ պարզապես ներկա լինել ու էմպատիկ հարցերի միջոցով, առանց անձնային սահմաններ խախտելու, հասկանալ ու հնարավորության դեպքում աջակցել։

Աշխատակիցներից ստացած կարեկցանքն ամոքման առանցքային նախապայման է տրավմատիկ փորձառություն վերապրած մարդկանց համար։ Կարեկցանքը ենթադրում է, որ կարեկցող մարդը նախ կարողանում է ճանաչել բարդ հույզերն ու զգացողությունները, ապրումակցել, արձագանքել և որոշակի գործողությունների միջոցով մեղմել դրանք։  Կարեկցանքը հատկապես օգտակար կարող է լինել այն աշխատակիցների համար, ովքեր չունեն սոցիալական աջակցության բավարար ռեսուրսներ։ Այն կարող է օգնել մարդուն մեղմացնել տագնապայնությունը, զգալ ապահովություն, ունենալ ավելի շատ դրական հույզեր, առհասարակ նպաստել լավ տրամադրությանն ու լարվածության թուլացմանը, ինչպես նաև դրսևորել ավելի շատ կապվածություն և նվիրում կազմակերպությանը։

Կրթում և իրազեկում

Ամբողջ աշխատակազմին տրավմատիկ իրադարձությունների հնարավոր հոգեբանական հետևանքների և դրանց արձագանքման ձևերի մասին նախնական, բազային ինֆորմացիայի տրամադրումը ևս կարճաժամկետ աջակցման ձև է։ Կարևոր է, որ այս գիտելիքները յուրաքանչյուր պահի հասանելի լինեն բոլոր աշխատակիցների համար։ Առանց նմանատիպ գիտելիքների, ակտիվ լսելու ու կարեկցանքի կարողությունների, հնարավոր է, որ աշխատակիցները ոչ միայն չկարողանան օգնել, այլև վնասեն տրավմատիկ փորձառություն վերապրած մարդուն։

Արդյունատվետ աջակցման համար անհրաժեշտ է նաև, որպեսզի ամբողջ ախատակազմը տեղյակ լինի ապաքինման ու հոգեկան բարեկեցությանն ուղղված կազմակերպության նախագծերից և ընդհանուր ռազմավարությունից։ Ավելին, առաջնային է, որ յուրաքանչյուր աշխատակից հասկանա այդ նախագծերում իր ներգրավվածության չափը, գործառույթները, իրեն ներկայացվող պահանջներն ու հնարավորությունները։

Ինքնախնամք

Տևական ժամանակահատված առանց դադարների ու հանգստի աջակցություն ցուցաբերող անձանց հոգեկան և ֆիզիկան առողջությունը ևս  կարող է ռիսկի տակ դրվել։ Որքան էլ օգնելու պատրաստականությունն ու ցանկությունը մեծ լինեն, ռեսուրսները սպառվող են։ Որպեսզի օգնող աշխատակիցները խուսափեն հուզական այրումից, անհրաժեշտ է, որպեսզի կազմակերպությունը պայմաններ ստեղծի վերջիններիս ինքնախնամքի և աջացման այլ տարբերակների համար։

Յուրաքանչյուր անհատի համար ինքնախնամքի նախընտրելի ձևերը տարբեր են։ Կարևոր է, որ օգնող աշխատակիցը ժամանակ ունենա ներգրվվելու իր հոգեկան բարեկեցությանը նպաստող գործողությունների ու փորձառությունների մեջ։ Լրացուցիչ օժանդակություն կարող են ցուցաբերել սննդանյութերով հարուստ սննդակարգը, մարզումները, կանոնավոր քունը, մեդիտացիան։

Անհրաժեշտության դեպքում կարևոր է, որ օգնող աշխատակիցը հասանելիություն ունենա հոգեբանական և հոգեթերապևտիկ ծառայություններին։

Երկարաժամկետ աջակցման ձևեր

Երկարատև աջակցման պլանավորումն ու աջակցության տրամադրումը ևս առանցքային է։  Տրավմատիկ փորձառության հետևանքով առաջացած հակազդումները կարող են տարբեր անհատների մոտ դրսևորովել ու զարգանալ տարբեր ժամանակաշրջաններում։ Ամոքման համար երբերմն անհրաժեշտ են լինում տարիներ ու մասնագիտական աջակցություն։ Հետևաբար, կարևոր է, որ կազմակերպությունն աջակցի աշխատակիցներին ոչ միայն տրավմատիկ իրադարձությանը հաջորդած մի քանի ամիսներին, այլև այնքան, որքան որ անհրաժեշտ է վերջիններիս ապաքինման և հոգեկան բարեկեցության զարգացման համար։ Ինչպես նաև կարևոր է խրախուսել, հնարավորության դեպքում նաև կազմակերպել, մասնագիտական աջակցության տրամադրումը դրա կարիքն ունեցող աշխատակիցենորի համար։

Երկարատև աջակցությունը բարդ և մեծ ռեսուրսներ պահանջող գործընթաց է։ Այնուամնեայնիվ, սա արժեքավոր ներդրում է ինչպես աշխատակիցների, այնպես էլ ինքնին կազմակերպության տոկունության ու զարգացման մեջ։

Կազմակերպությունները կարող են պլանավորել և իրականացնել երկարատև  աջակցող նախագծեր, ինչպես ինքնուրույն, այնպես էլ այլ կազմակերպությունների հետ համագործակցելով և վերջիններիս աջակցությամբ։

Այլ կազմակերպութունների հետ հնարավոր համագործակցության ուղղություններ են աշխատակիցների համար հոգեբանական և հոգեթերապևտիկ ծառայությունների, բժշկական ծառայությունների հասանելի դարձնելը, թեմատիկ վերապատրաստումները, շարունակական կրթության հնարավորություններ ստեղծելը և այլն։

Երկարատև աջակցության ինքնուրույն ճանապարհներից է ապագա հնարավոր ճգնաժամերին նախապես պատրաստվելը։ Հաշվի առնելով ՀՀ աշխարհաքաղաքական դիրքը՝ նոր ճգնաժամային իրավիճակի կրկվնելու հավանակությունը բավականին բարձր է։ Հետևաբար, առաջնահերթություն է, որ կազմակերպությունն ունենա ոչ միայն ճգնաժամային իրավիճակին արձագանքելու պլան, այլև նախապես հսակ իրազեկի այս պլանի մասիին բոլոր աշխատակիցներին։ Պլանի առկայությունն ու դրա մասին իրազեկումը ապահովության զգացում կարող է փոխանցել հատկապես տրավմատիկ փորձառություն վերապրած աշխատակիցներին։

Երկարատև աջակցման հիմնարար քայլ է մարդակենտրոն աշխատանքային մշակույթ կառուցելը։ Կազմակերպության մշակույթը էականորեն պայմանավորում է կազմակերպության տոկունությունը։ Մարդակենտրոն մշակույթ ունեցող  կազմակերպությունների համար առաջնահերթություն են իրենց աշխատակիցների կարիքներն ու բարեկեցությունը։ Վերջիններս իրենց աշխատակիցների բարեկեցությունն ու ախշատունակությունը համարում են նաև կազմակերպության ապաքինման և ուժեղացման անհրաժեշտ նախապայման։

Ուղեցույցի մասին՝

Ուղեցույցը նախատեսված է ՀՀ-ում ՄՌԿ ղեկավարների և մասնագետների համար, որպեսզի վերջիններս տեղեկացված որոշումներ կայացնեն արցախայերի (և առհասարակ տրավմատիկ փորձառություններ ապրած անձանց) աշխատանքի ընդունման և ինտեգրման հարցերում։ Այն նաև գիտահեն ռեսուրս է ՄՌԿ ղեկավարների և մասնագետների համար կազմակերպության ղեկավարության և աշխատակիցների շրջանակներում իրազեկման աշխատանքներ իրականացնելու համար։

Առաջին մասն անդրադառնում է աշխատակիցների ապաքինման և հոգեկան բարեկեցության ամրապնդման հարցում աշխատավայրերի դերին ու կարևորությանը։ Ինչպես նաև նկարագրում է աշխատակիցների դերն ու ներդրումը կազմակերպությունների համար։

Երկրոդ մասը նկարագրում է, թե ինչ հնարավոր կոգնիտիվ, հուզական ու վարքային արձագանքներ կարող են դրսևորել տրավմատիկ փորձառություն ապրած աշխատակիցներն աշխատավայրում։