Թվում է, թե շատ հեշտությամբ կարող ես տարբերել լավատես և հոռետես մարդկանց, սակայն երբ ուսումնասիրեցի Փենսիլվանիա համալսարանի պրոֆեսոր «Պոզիտիվ հոգեբանություն» (Positive Psychology) ուղղության հիմնադիր Մարթին Սելիգմանի «Learnt Optimism» տեսությունը (ձեռք բերովի լավատեսություն), հասկացա, որ դա այդքան էլ այդպես չէ:
Լավատեսությունը վարդագույն ակնոցներ կրելը չէ, քո կամ այլոց մասին դրական մտածելը, և ոչ էլ դրական բառեր օգտագործելը և ժպտալը։ Ըստ Սելիգմանի՝ լավատեսությունը, ինչպես նաև հոռետեսությունը, ոչ թե դրսևորվում են այն ժամանակ, երբ ամեն ինչ լավ է, այլ թե ինչպես է մարդ արձագանքում և գործում, երբ կյանքում բախվում է ձախողումների, անհաջողությունների կամ, ինչպես Սելիգմանն է գրում, հանդիպում պատի։
Ընկճվելուց և նեղվելուց քիչ անց, ինչը բնական արձագանք է, լավատեսը վեր է կենում և շարունակում է իր գործողությունները՝ դաս քաղելով, բարեփոխելով, փոփոխելով, բայց մեկ է, չի կոտրվում, կամ հոգեբանորեն արագ է դուրս գալիս այդ իրավիճակից։ Այս պարագայում հոռետեսը ունենում է տրամադրության տևական անկում, երկարատև ցասում, կորցնում է իրեն, ուրիշներին մեղադրում, իրեն արդարացնում, ցավում, երբեմն անվերջ բամբասում, ինչը միայն արգելափակում է իրեն և ,ամենակարևորը, դադարում է գործել։
«Միշտ չէ, որ հաղթանակներ են լինում, պարտություններն էլ են մարդու համար։ Երբ որևէ ցավոտ բան է լինում, թևաթափ չեմ լինում։ Ես այդ ժամանակ մտածում եմ՝ «տես, ես ողջ-առողջ եմ, շուրջբոլորս նույնպես ողջ-առողջ են, իհարկե, եթե այդ խնդիրը չլիներ, շատ ավելի լավ կլիներ։ Գուցե եթե այսպես չլիներ, ավելի վատ լիներ։ Լավագույն մարզիկը առանձնանում է նրանով, որ կարողանում է պարտությունից հետո ոտքի կանգնել, շարժվել առաջ ու հաջորդ օրը մտածել նոր հաղթանակի մասին։ Այս հատկանիշն ինձ շատ է օգնել, — պատմում է Սիներջի ընկերության հիմնադիր Աշոտ Հովհաննիսյանն իր մասին գրված «Վերելք» կենսագրական գրքում, — մարդիկ կան, բոլորովին հակառակ կերպ են վարվում․ ամբողջ ժամանակ նստում ու քննարկում են, թե ինչ եղավ, ինչու եղավ, որքան դժբախտ են իրենք, ակնկալում են շրջապատի խղճահարությունը։ Ես դրան դեմ եմ։ Մարդը պետք է ցավալի իրողությունն ընդունի, վեր կենա, շորերը թափ տա ու գնա առաջ»։
Խոսքը միայն մեծ նպատակներին միտված անհաջողությունների մասին չէ, այլև առօրյայում տեղի ունեցող իրադարձությունների նկատմամբ մեր վերաբերմունքի, դրանից բխող մեր զգացումների և գործողությունների։
Սովորել լավատեսություն
Սելիգմանը կարծում է, որ ցանկացած մարդ կարող է սովորել դառնալ լավատես։ Իսկ ինչպե՞ս։ Ինքներս մեզ հետ ճիշտ ձևով զրուցելով։ Նա մշակել է մի հետաքրքիր մոդել՝ ABCDE Model of Learnt Optimism։ Նման իրավիճակում նա խորհուրդ է տալիս թղթի վրա կատարել այս վարժությունը (կամ մտքում, եթե ալարում եք)։
A (adversity) — նկարագրեք ձեզ համար տհաճ իրավիճակը։ Դա կարող է լինել ցանկացած բան՝ անուշադրություն որևէ մեկի կողմից, երեխան գիշերը չի քնել, պարտքեր, մերժում, հիասթափություն և այլն: Թղթի վրա արդարամտորեն գրեք այն, ինչ տեղի է ունեցել, ոչ թե ձեր գնահատականը դրա վերաբերյալ։
Օրինակ՝ Ինձ այսօր մերժել են մի շատ հետաքրքիր ծրագրում։
B (belief) — գրում ենք համոզմունքներ, այսինքն այն, ինչ այդ պահին անցնում է մեր մտքով։
Օրինակ՝ Ես փաստորեն թույլ եմ, հավանաբար ես նման ծրագրի մեջ երբեք չեմ ներգրավվի։
C (consequence) — նկարագրում ենք մեր զգացումները և արձագանքը։
Օրինակ՝ Այնքան վատ եմ ինձ զգում, որ այլևս նման ծրագրերի ուժ և ցանկություն չունեմ դիմելու։ Այնքան փորձառու մարդ կա, որ հազիվ թե իրենց հասնեմ։
D (disputation) — հիմա պետք է մտովի ջանքեր գործադրենք, որպեսզի փոխենք մեր համոզմունքը։ Սա է այս իրավիճակից դուրս գալու բանալին։
Օրինակ՝ Բայց դե իրականում այնպես չէ, որ ես հաջողություններ չեմ ունեցել նախկինում, կամ այնպես չէ, որ միայն ես եմ այս աշխարհում մերժում ստացել։ Պետք է հասկանամ, թե ինչն ինձ խանգարեց․․․։
E (energization) — գրում ենք արդյունքը, որ զգացինք մեր համոզմունքը փոխելու պահին։
Օրինակ՝ Ինքնազգացողությունս բարելավվեց, ինքնավստահությունս մի քիչ բարձրացավ, ապագայի նկատմամբ մշուշը վերացավ։ Ապագա քայլերս փոքր-ինչ հստակեցվեցին։
Առիթները բազում են, բայց արդյո՞ք արժեն
Կյանքում այնքան շատ են նեղվելու առիթները բայց երբ կողքից սառը նայում ես, խորանում ու հարց ես տալիս․ «Արդյո՞ք արժեր, որ ես այդքան նեղվեցի, ծանրացրեցի, այդքան երկար մտածեցի, ինքս ինձ տանջեցի․․․»։ Եթե ճիշտ ուղղությամբ ես գնացել, ապա հիմնական պատասխանն է՝ ոչ։
Երբ ինձ հետ որևէ տհաճ իրավիճակ է պատահում, մի քիչ նեղվելուց հետո, ես իմ մտքում միշտ ասում եմ․ «Կյանքում ավելի վատ բաներ էլ են լինում» ու հիմնականում մոռանում եմ ու գնում առաջ։
