«Բնությունը նախատեսել է կնոջը միայն մեկ աշխատանքի համար՝ երեխայի դաստիարակություն»,-մինչ հույն փիլիսոփա Արիստոտելն արտահայտում էր այս միտքը՝ ձևավորելով Հին Հունաստանի էլիտայի մտածողությունը, Հայոց աշխարհում կանայք ունեին հավասար իրավունքներ ու արտոնություններ։
Այդ են վկայում ժողովրդական հնագույն բանահյուսությունն ու ավանդական վկայությունները․ «Առյուծն՝ առյուծ է, էղնի էգ, թե որձ»։
Միջնադարյան Հայաստանն էլ էր ակտիվորեն պաշտպանում կնոջ իրավունքները՝ չստորադասելով նրան տղամարդուց։ Ավանդական իրավական աղբյուրներում, օրինակ, կինը ներկայացվում է՝ որպես գույքի հավասար սեփականատեր։
Ավելին, Մխիթար Գոշը շատ հստակ խոսում է կանանց բռնության դեմ՝ նախատեսելով դրա համար քրեական պատասխանատվություն․ «Կնոջը ծեծի ենթարկելու համար այրը պետք է պատժվի շատ ավելի խիստ, քան անծանոթին ծեծի ենթարկելու համար։ Բռնությունը կրկնվելու դեպքում հարկ է կնոջն ու այրին բաժանել, քան թե թողնել, որ միմյանց սպանեն» (Մխիթար Գոշ, Դատաստանագիրք, Գլուխ ԺԵ, թարգմանությունը գրաբարից՝ հեղինակի)։
Պատկերացնո՞ւմ եք։ Միջնադար, խավարամտության, երբեմն նույնիսկ հումանիզմին հակասող օրենքների աշխարհում կանանց ու, առհասարակ, մարդու իրավունքները եղել են գերակա Հայաստանում։
Հեղինակային այս հոդվածում դիտարկել եմ հայ կանանց, որոնք դեռևս 100 տարի առաջ առանձնանում էին իրենց խիզախությամբ՝ կոտրելով մի շարք կարծրատիպեր ու զարմացնելով ոչ միայն հայ հասարակությանը, այլև ամբողջ աշխարհին։
21-րդ դարում, թեպետ, ժամանակակից աշխարհը հագեցած է նորամուծություններով ու առաջընթացով, Հայաստանը դեռ ունի զարմացնելու առիթ։ Ժամանակակից աշխարհում դեռ շարունակվում են կոտրվել կարծրատիպերը։
Գնանք 20-րդ դարի սկիզբ
Վարժարաններ, ծխական դպրոցներ, գյուտեր, դիվանագիտական առաքելություններ, զինված ուժեր, մտավորականության ակտիվ գործունեություն։
Ամբողջ աշխարհի ազնվականության կեցվածքը 100 տարի առաջ հետևյալն էր․ վերոնշյալ ոլորտներում հիմնականում տղամարդիկ էին, իսկ կանանց նուրբ ձեռքերը պետք է ասեղնագործեին ու դաշնամուր նվագեին։
Բայց եղել են նաև անհատներ, որոնք կարողացել են համադրել ուժն ու նրբությունը՝ ինչ-որ տեղ անսովոր լինելով այդ ժամանակների հասարակարգի համար։
Արդեն 20-րդ դարի սկզբին, երբ ամբողջ աշխարհում դեռ նոր էին ձևավորվում Մարդու իրավունքների հիմնարար փաստաթղթերը, աշխարհի տարբեր անկյուններում սկսում էին բարձրաձայնվել կանանց իրավունքների մասին և աշխարհի մի քանի անկյուններում դեռ նոր էին պահանջում, որ կինն ու տղամարդն ունենան աշխատելու հավասար իրավունքներ, հայ կանայք վաղուց արդեն հասցրել էին գործունեություն ծավալել այնպիսի բնագավառներում, որտեղ կնոջ մուտքը գրեթե արգելվում էր․ դիվանագիտություն, աստղաֆիզիկա, զինված ուժեր և այլն։
Համարձակ հայուհիների թիվը շատ էր, սակայն կխոսենք նրանցից ամենաականավորների մասին։ Ցանկանում ենք այս կանանց ներկայացնել ոչ թե իրավունքների բարձրաձայնման տեսանկյունից, այլ թե ինչ կարծրատիպեր են կոտրել մեր հայրենակցուհիերը՝ իրականացնելով ավանդաբար «տղամարդու գործ» համարվող աշխատանքներ։
Այդ համարձակներից էին․
1․ Դիանա Աբգար (Անահիտ Աղաբեկյան)
Առաջին կին դիվանագետը գուցե շարունակեր զբաղվել միայն ընտանիքի հոգսերով, եթե չլինեին 19-րդ և 20-րդ դարերի ողբերգությունները։
1890-ականներից ամուսնու հետ բնակություն հաստատելով Ճապոնիայում և ականջալուր լինելով համիդյան ջարդերին՝ հայրենասիրությունն ու ցավը մղել են նրան դուրս գալ հարմարավետության գոտուց և ամեն կերպ փորձել օգնել հայրենակիցներին, իսկ 1909 թվականին Ադանայի կոտորածներից հետո Ճապոնիայում հիմնել է ապաստարան կոտորածներից փրկվածների համար։
Պարբերաբար բարձրաձայնել է Հայոց Ցեղասպանության թեման՝ հրավիրելով ծագող արևի երկրի մարդկանց ուշադրությունն իր հայրենակիցների ցավի նկատմամբ։ Հենց այստեղից էլ սկսվում է աշխարհում առաջին կին դիվանագետի ուղին։
Ի երախտագիտություն նրա արած հայրենանվեր գործին՝ Հայաստանի առաջին Հանրապետության հիմնումից ի վեր՝ վերջինս նշանակվել է Ճապոնիայում Հայաստանի պատվավոր դեսպան, ինչն անսովոր էր ոչ միայն հայ, այլև ամբողջ աշխարհի համար։
Դիանա Աբգարը Հայոց եղեռնին նվիրված 9 գրքերի հեղինակ է եղել։ Նրա խոսքը ծանրակշիռ էր անգամ իրավապահ մարմինների աշխատակիցների, Ամերիկյան ու անգլիական դիվանագետների համար։
Հայ դիվանագիտուհու շնորհիվ բազմազան փախստականներ են կեցության իրավունք ստացել ոչ միայն Ճապոնիայում, այլև ամբողջ աշխարհում։
2. Զապել Եսայան
Երբ նրա հասակակիցներից շատերն այդ ժամանակներում զբաղվում էին հիմնականում երեխաների դաստիարակությամբ, Զապել Եսայանը, կոտրելով կարծրատիպերը, հասցրել է մասնակցել Սորբոնի համալսարանի ու Կոլեջ դը Ֆրանսի գրականության և փիլիսոփայության դասընթացներին։
Զապելն առանձնանում էր կանանց իրավունքների թեմաների մասին բարձրաձայելով ու պայքարելով: Նա «Ծաղիկ» շաբաթաթերթում մեջբերել է անգլիացի վիպագիր Մարի Ուոլսթոունքրաֆթի խոսքերը․
«Կինը աշխարհ չէ եկած մինակ հաճելի ըլլալու համար։ Կինը եկած է իր խելքը, մտային, բարոյական եւ ֆիզիկական յատկութիւնները զարգացնելու համար»։
Նա անգամ Հայոց Ցեղասպանության տարիներին հայտնվել է հայ մտավորականների ցուցակում, որին ևս ցանկացել են ձերբակալել ու սպանել։
Բարեբախտաբար, նրան հաջողվել է խուսափել ձերբակալությունից և չարժանանալ Վարուժանի, Սիամանթոյի և մի շարք այլ մտավորականների ճակատագրին։
Նրա ձայնը դեռ պետք է լսվեր ու շարունակվեր կարևորվել`որպես գրող, հրապարակախոս և կանանց իրավունքների մասին բարձրաձայնող։
Զապել Եսայանի խիզախությունն այնքան շատ էր, որ ենթարկվել է հետագայում Ստալինյան բռնաճնշումներին ևս։ Բանտախցում էլ նա չէր լռում և շարունակում էր գրել Հայոց ցեղասպանության և «Սպիտակ Եղեռնի» տարիներին մի շարք այլ արգելված թեմաների մասին։
3․ Աննա Տեր-Վարդանյան
Ծնված լինելով ԱՄՆ եկած գաղթականների ընտանիքում՝ Աննա Տեր-Վարդանյանն իրադարձային քայլ է կատարել ԱՄՆ զինված ուժերում՝ արժանանալով ռազմածովային ուժերի գերագույն գլխավոր ավագի կոչմանը։
Հիմա ընթերցում ու երևի մտորում եք․ «բայց չէ՞ որ շատ կանայք ունեն այսօր զինվորական կոչումներ»։
Այո՛, ճիշտ եք, սակայն մոտ 60 կամ 100 տարի առաջ, երբ ոչ միայն կնոջ, այլև, առհասարակ, ցանկացած տիպի իրավունք էր անհետևանք խախտվում, կարող ենք համարել, որ սա նշանակալից և օրինակելի իրադարձություն էր, որն էլ տվյալ ասպարեզում դռներ է բացել այլ կանանց համար ևս։
4․ Ալենուշ Տերյան
«Կի՜նն ուր, մաթեմատիկան, ֆիզիկան ո՜ւր»։ 20-րդ դարի սկզբին ապրած գիտնական կանայք հաճախ են այս խտրական արտահայտությունը լսել իրենց հասցեին, սակայն ոչ բոլորն են կուլ գնացել հասարակության կարծիքին։
Ալենուշ Տերյանը նրանցից մեկն էր։
Վերջինս Թեհրանի համալսարանի երկրաֆիզիկայի ինստիտուտի արեգակնային աստղադիտարանի հիմնադիրներից մեկն է եղել։
Առաջին կինն էր, ի դեպ, որ սովորել է Իրանի համաալսարանի ֆիզիկայի ֆակուլտետում, ապա պրոֆեսորի աստիճանին արժանացել Ֆրանսիայի Սորբոնի համալսարանում։
Իրանի առաջին կին աստղաֆիզիկոսն ու աստղագետն իր տունը կտակել է իրանահայ այն ուսանողներին, որոնք գալիս են՝ ուսանելու և քայլելու աստղաֆիզիկոս կնոջ ճանապարհով։
100 տարվա ընթացքում կանանց իրավուքների վերաբերյալ հարյուրավոր միջազգային կոնվենցիաներ ու փաստաթղթեր են ընդունվել ու վավերացվել, ինչն էլ միջազգային հանրության պահանջի հրամայականն էր, սակայն իրավական փաստաթղթի պրակտիկ կիրառումն է, որ այն դարձնում է օգտակար։ Հայաստանն այդ առումով պրակտիկ չէ՞ արդյոք։
Մերօրյա կանայք շարունակում են կոտրել կարծրատիպերը
21-րդ դարում այլևս չենք զարմանում՝ տեսնելով կին վարորդների, ոստիկանների, զինվորական ծառայություն իրականացնողների, լրագրողների, ծրագրավորողների, կոշկակարների և այլն։ Կան մասնագիտություններ, թեպետ, որոնք ընդունված է հասարակության կողմից դեռևս անվանել «տղամարդկային»։ Ավանդույթներն այսօր, խոստովանենք, տվյալ ոլորտներում ևս շատ արագ փոխվում են։
5․ Վարդուհի Մինասյան
Մեզնից շատերը սովոր են, որ նվագախմբի դիրիժորը պետք է լինի տղամարդ։
Վարդուհի Մինասյանը վաղուց է կոտրել այդ կարծրատիպը։ Դաշնակահար և սիմֆո-դիրիժորը Հայաստանի Ազգային Ֆիլհարմոնիկ նվագախմբի գլխավոր դիրիժորի ասիստենտն է այժմ։
Արդեն 28 տարի է, ինչ դիրիժորական փայտիկով հրաշքներ է գործում բեմի վրա։
Շատ հետաքրքիր մեկնարկ ունի մեր հերոսուհու մասնագիտական ուղին։ Առաջին կուրս էր, երբ 1988 թվականի երկրաշարժն անվերադարձ տարավ հարազատ եղբորը։ Վարդուհու հեռանկարն այդ ժամանակ դաշնակահարուհի լինելն էր։
Հետագայում դիրիժոր դառնալու որոշման պատճառներից մեկը եղբոր՝ Վարդանի ընդհատված երազանքն էր։ Մի օր ստուգման գրքույկում վրիպել էին մեր հերոսուհու անունն ու նշել․ «Վարդան Մինասյան»։
Վարդուհին սա համարել էր մեծ նշան, որը հետագայում պետք է ուղղորդեր նրան՝ դառնալու դիրիժոր։
6․ Նարինէ Փօլատեան
Մեր հաջորդ հերոսուհին պահպանում ու զարգացնում է ազգային մշակույթը՝ նուրբ ձեռքերով կենդանացնելով կարծր ու անշունչ քարերը՝ դարձնելով դրանք խաչքարեր։ Մասնագիտությամբ լինելով ճարտարագետ՝ լիբանանահայ Նարինէ Փօլատեանը միակ կին խաչքարագործն է այսօր Հայաստանում։
2019 թվականից Նարինեն ստեղծել է իր արվեստանոցն ու արդեն 5 տարի է, ինչ զբաղվում է այս յուրօրինակ մասնագիտությամբ․ «Փոշու մէջ շատ պարզ է ու անկեղծ»։
7․ Դիանա Խաչատրյան
Ռեժիսորից մինչև օդաչու։ Դիանա Խաչատրյանը ԵԹԿՊԻ ռեժիսուրայի ֆակուլտետի երրորդ կուրսի ուսանող էր, երբ մի օր որոշել է պարաշյուտ օդապարիկով թռչել ու այդ ակնթարթային բարձրության հաճույքը վերապրելուց հետո փոխել է մասնագիտությունը։
Դիանան երեք տարի օդաչու է աշխատել։
Կինը կարող է․․․
«Կատարել տղամարդկանց համար նախատեսված աշխատանքը, որոշ դեպքերում անգամ ավելի լավ»,-Վարդուհի Մինասյան
«Հասնիլ իր բոլոր նպատակներուն, անկախ դժվարութիւններուն և խոչընդոտներուն»,-Նարինէ Փօլատեան
«Կարծում եմ այսքանով ամեն ինչ ասված է»,-Դիանա Խաչատրյան
Խորհուրդ հայ կանանց մեկամսյակի կապակցությամբ
«Սիրել և լինել սիրված»,-Վարդուհի Մինասյան
«Ձեր բոլոր նպատակների դիմաց Աստված տալիս է ճիշդ ճանապարհը. խելացի եղէք ու բացեք այն»,-Նարինէ Փօլատեան
«Երազեք և երազանքները վերածեք նպատակների: Դուք կարող եք անել ավելին, քան պատկերացնում եք»,-Դիանա Խաչատրյան
