Ամբողջ աշխարհն այսօր խոսում է արագ մտածողության, ռիսկերի գնահատման կարևորության և դրա հետ մեկտեղ ճիշտ ու հապճեպ որոշումներ կայացնելու մասին։
Քչերն են, սակայն, անկեղծորեն խոստովանում, որ արագ ու ինտուիտիվ մտածողությունն ունի իր որոգայթները և բիզնեսում կարող է առաջացնել մի շարք խոչընդոտներ։ Որոշումներ կայացնելը, մինչդեռ, հմտություն է, որ պետք է զարգացնել։
staffmedia.am-ը մեկնարկում է նոր նախագիծ` Շաբաթվա գիրքը, որի շրջանակներում մեր թիմակիցները, մեր գործընկերները և, ինչու ոչ, հենց դուք՝ մեր ընթերցողները, առաջարկում եք հետաքրքիր գիրք, որին մենք կատարում ենք անդրադարձ։
Մեր անդրանիկ թողարկման համար ընտրել ենք բավականին բարդ, բայց անչափ հետաքրքիր աշխատություն՝ Նոբելյան մրցանակի արժանացած աշխարհահռչակ տնտեսագետ, վարքային տնտեսագիտության տեսությամբ հայտնի Դանիել Կահնեմանի՝ «Մտածիր դանդաղ, գործիր արագ» (Thinking, Fast and Slow)։ Գիրքն, ի դեպ, առաջարկել է դիտարկման staff.am-ի համահիմնադիր Լուիզա Ավետիսյանը։
Գրքում Դանիել Կահնեմանը դիտարկում է, թե ինչպես է մեր ուղեղը մշակում տեղեկատվությունը և որոշումներ կայացնում՝ օգտագործելով իր հայտնի երկու տեսական համակարգերը՝ դատողական և զգայական մտածողություն։ Ինչպե՞ս կարելի է կիրառել այդ համակարգերը՝ բարելավելու որոշումների կայացման մեր հմտությունները։
Գիրքը ծավալուն է, գուցե առաջին ընթերցման համար՝ բարդ ու խորագիտություն պահանջող, սակայն հենց նմանատիպ աշխատանքներն են մեր միտքը դարձնում ճկուն՝ դուրս բերելով պարզունակ ու դյուրին մտածողության որոգայթներից։
Ծանոթանանք այդ հմտությունները զարգացնելուն միտված հեղինակի 12 դիտարկումներին, որոնք գուցե շատ են, բայց գործնականում պիտանի․
1․ Մեր վարքագիծը կանխորոշվում է երկու համակարգային ուղղություններով․ ինքնաբերաբար ու գիտակցված, կշռադատված։
Կահնեմանը համեմատական է անցկացնում համակարգային երկու ուղղությունների՝ զգայականի ու դատողականի միջև, դրանք պայմանական անվանում համակարգ մեկ և երկուս։ Համակարգ մեկն, ըստ հեղինակի, ավելի շատ հանդիպում է առօրյա կյանքում, որտեղ պետք է արագ արձագանքել արտաքին աշխարհի իրադարձություններին։ Համակարգ երկուսով պայմանավորված վարքագիծն առաջանում է, երբ վերլուծական աշխատանք ենք կատարում, որն էլ իր հերթին պահանջում է դատողական մտածողություն և ուշադրություն։
Իրարից տարբերվող համակարգերի հավասարակշռումն ու դրանց հոգեբանական բնորոշ գծերն են ձևավորում մադու վարքագիծը։
2․ Ինչպե՞ս կարող է ծուլությունը հանգեցնել սխալ որոշումների ու ազդել մեր բանականության վրա։
Կահնեմանն առաջարկում է ուղղակի կապ գտնել այսպես կոչված «բեյսբոլի փայտի և գնդակի» խնդրի1 , ծուլության հետևանքով առաջացած սխալների և ճանաչողության կողմնակալության միջև: Այս կապն ուսումնասիրելը, անշուշտ, խորացնում է հնարավոր տարակարծությունները և ընդգծում մեր «անբան մտքի» ավելի ուժգին ազդեցությունը բանականության և դատողության վրա: Երբ բախվում ենք անհասկանալի իրավիճակին, Համակարգ 1-ը սկսում է ապավինել համակարգ 2-ին, սակայն վերոնշյալ խնդիրն ընկալվում է որպես ավելի դյուրին, քան կա իրականում, հետևաբար, համակարգ մեկը կարող է ձախողել իր առաքելությունը։
3․ Ինչու՞ գիտակցաբար չենք վերահսկում մեր մտքերն ու գործողությունները։
Հեղինակն օգտագործում է «փրայմինգ»2 հակացությունը՝ ցույց տալով համատեքստի կարևորությունը բառի իմաստն ընկալելու համար և բերելով մի քանի օրինակներ։
«EAT (ուտել)» և «SHOWER (ցնցուղ)» տարբեր իմաստ արտահայտող պարզ բառերն, օրինակ, ընդգծում են, թե ինչպես կարող են բառն ու համատեքստն ազդեցություն ունենալ մեր ընկալումների վրա։
Մեկ այլ օրինակ․ «SO_P» տառակազմության իմաստն առաջին հայացքից անորոշ է թվում։ Երբ դրան նախորդում է «EAT»-ը (ուտել), արդեն պարզ է դառնում, որ խոսքը գնում է «SOUP» (ապուր) հասկացության մասին։ Այստեղ ընդգծվում է համատեքստի կարևորությունը, երբ փորձում ենք բառն իմաստային երանգավորմամբ հասկանալ։
4. Ինչպե՞ս է միտքն արագ ու ռացիոնալ որոշումներ կայացնում, նույնիսկ բավականաչափ տեղեկատվության բացակայության դեպքում
Գրքի այս գլխում նկարագրվում է, թե ինչպես է սահմանափակ տեղեկատվությունը հանգեցնում արագ, բայց կողմնակալ դատողությանը՝ այսպես կոչված Halo effect-ի (լուսապսակի էֆեկտ)3 օրինակով։ Մարդու մասին մեր ընդհանուր տպավորությունն, օրինակ, կարող է ազդել այդ անհատի բնավորության կամ կարողությունների մասին մեր կանխակալ ենթադրությունների վրա: Հաշվի առնելով հապճեպ կատարված դատողությունների վտանգները՝ հեղինակը խրախուսում է ընթերցողներին զգոն լինել իրենց բնածին կողմնակալության նկատմամբ և մինչ դատողական վերլուծություն իրականացնելը կատարել ավելի շատ ուսումնասիրություններ։
5․ Ինչպե՞ս է միտքը դյուրացված եղանակով արագ որոշումներ կայացնում:
Հեղինակը բացահայտում է էվրիստիկայի պարզ և հակիրճ էությունը՝ ընդգծելով դրա օգտակարությունը արագ որոշումներ կայացնելու հարցում՝ միևնույն ժամանակ բացահայտելով դրա հնարավոր որոգայթները՝ չարաշահելու դեպքում: Հեղինակն այս գլխում համառոտ նկարագրում է էվրիստիկայի տեսակները՝ պարզեցումն ու մատչելիությունը:
Այսպես, էվրիստիկայի պարզեցման տեսակը թույլ է տալիս ավելի մակերեսորեն դիտարկել խնդիրը, քան այն իրականում կա:
Էվրիստիկայի մատչելի տեղեկատվության տեսակը բնորոշվում է որպես դյուրամարս ու հավանական իրադարձությունների գերագնահատում։
6. Ինչու՞ ենք ընդդիմանում բազային տվյալների կիրառությանը և դրա պատճառով անում կանխատեսելի սխալներ։
Չնայած ապացուցված արդյունավետությանը՝ նախնական կողմնակալության և մտքի դյուրացված մտածողության (էվրիստիկա) պատճառով մարդիկ հաճախ անտեսում են բազային տվյալները։ Հեղինակն օրինակ է բերում տաքսի ծառայություն մատուցող ընկերություն, որտեղ դեղին մեքենաների թիվը 20% է, իսկ կարմիրներինը՝ 80%: Երբ դու տաքսի ես պատվիրում և փորձում գուշակել հավանական գույնը, կարող ես օգտվել բազային տվյալներից ու կատարել առավել ճշգրիտ կանխատեսում։
7․ Ինչո՞ւ ենք իրադարձությունները վերապրում հետհայացքով ու ոչ թե փորձառությամբ։
Մեր հիշողությունն իրականում անցյալի աղավաղված պատկերն է։ Անձնային փորձառությունն ավելի շատ կենտրոնացած է ներկայի այն զգացմունքների վրա, որոնք ասոցացնում ենք անցյալի հետ։ Այստեղ տեղին է հարցնելը «Ի՞նչ ես հիմա զգում» և «ինչպե՞ս է ազդում զգացմունքը մարդու հիշողության վրա»։
Իրադարձության պահին մեր ինքնագիտակցականն ավելի իրական ազդակներ է հաղորդում, քան հիշողության նկատմամբ ունեցած մեր հուզական վերաբերմունքը։ Հիշողությունն առավել քիչ ճշգրտություն է պարունակում ու պարզապես գրանցում է ավարտված իրադարձությունը ու, միևնույն ժամանակ, զբաղեցնում է մեր հիշողության մեծ մասը։
8․ Ինչպե՞ս է մեր մտածողության կենտրոնացումը էապես ազդում մեր մտքերի և վարքագծի վրա:
Հեղինակն այստեղ ընդգծում է, թե մտքի կենտրոնացումը որքան խորքային ու ուժեղ ազդեցություն ունի մեր բանականության և վարքագծի վրա։ Նա ընդգծում է, որ կանոնավորելով մեր մտքերը և կենտրաոնացումը՝ անհատները կարող են զարգացնել ճկունությունը, բարձրացնել արտադրողականությունը և հաղթահարել մարտահրավերները՝ օգտագործելով իրենց մտքերի հսկայական ազդեցությունն իրենց զգայական փորձառությունների վրա:
Համոզիչ փաստարկներ բերելով՝ հեղինակն ընդգծում է, թե ինչպես կարելի է ավելի լիարժեք և մեծ հնարավորություններով կյանք վարել մտախոհության (mindfulness) և մտքի կենտրոնացման միջոցով։
9․Երբ հնարավորությունները գալիս են մեզ ընդառաջ, դրանք ազդում են ռիսկի ընկալման վրա։
Այս փոքրիկ գլուխն ընդգծում է որոշումներ կայացնելիս ֆրեյմինգի4 կարևոր դերը։ Ընդգծվում է տեղեկատվության անգամ աննշան փոփոխության կարևորությունը՝ կապված, մասնավորապես, ռիսկերի գնահատման հետ։ Դրանք էապես կարող են ազդել մեր դատողական մտածողության և խնդիրների լուծման մոտեցումների վրա։
10․ Ինչու՞ մարդիկ չեն հիմնվում բացառապես ռացիոնալ մտածողության վրա։
Վարքագծային տնտեսագիտության վերաբերյալ կատարած Կահնեմանի հետազոտությունն ամբողջովին մարտահրավեր է նետում այն գաղափարին, որ մարդիկ որոշումներ են կայացնում բացառապես ռացիոնալ մտածողության հիման վրա։ Տվյալ աշխատության մեջ նա ընդգծում է կողմնակալ ճանաչողության և էվրիստիկայի տարածվածությունը, իսկ դրանք էականորեն ազդում են որոշումների կայացման վրա։ Հեղինակի գաղափարներն ընգծում են զգացմունքների, կողմնակալության և պարզեցված եղանակով մտածողության դերն ընտրության գործում՝ շեղվելով ռացիոնալությունից: Նրա հայտնագործությունները հեղափոխություն են որոշումների կայացման մեր պատկերացումների վրա՝ ցույց տալով, որ մարդկային ընտրությունների վրա հաճախ ազդում է հոգեբանական գործոնների ընդգրկուն փոխազդեցությունը, որը դուրս է ռացիոնալ վերլուծությունից:
11․ Ինչո՞ւ ենք որոշումներ կայացնելիս առաջնորդվում հուզական գործոններով ավելի շատ, քան ռացիոնալ մտածողությամբ։
Ինտուիցիայի և ռացիոնալության բարդ փոխազդեցության պատճառով մեր որոշումները հաճախ առաջնորդվում են հուզական գործոններով։ Ենթագիտակցության ազդակների ու անցյալ փորձառությունների մեջ արմատացած մեր զգացմունքները ներազդում են մեր ընկալումների, կողմնակալ վերաբերմունքի և նախասիրությունների վրա՝ երբեմն հանգեցնելով միայն զգայական ընկալման, որոնցով էլ առաջնորդվում են մեր որոշումները։ Հուզական այս ներուժը հաճախ պետք է փոխլրացվի ռացիոնալ վերլուծութամբ՝ ապահովելով ավելի արագ դատողություն կամ լրացնելով տեղեկատվության բացերը։ Այսպիսով, մինչդեռ ռացիոնալությունը հիմք է որոշումներ կայացնելու համար, հույզերը կարևոր դեր են խաղում՝ հաճախ մղելով մեզ կատարելու այնպիսի ընտրություն, որը համահունչ է նաև մեր զգացմունքներին ու բնազդներին։
12. Ինչո՞ւ է ուղեղը կառուցում աշխարհի մասին այնպիսի ամբողջական պատկերացում, որը, սակայն, հանգեցնում է չափազանց ինքավստահության և սխալների։
Կահնեմանն իր աշխատության այս հատվածում խորամուխ է լինում կեղծ պատկերների հետևում գտնվող ճանաչողական մեխանիզմների մեջ, որոնք մեր միտքը կիրառում է աշխարհն ըմբռնելու նպատակով:
Հեղինակը պարզաբանում է, թե ինչպես է մեր միտքը ձգտում ամեն ինչում փոխկապակցվածություններ տեսնելուն, և որ դրա հիմքում ընկած է աշխարհն ըմբռնելու ցանկությունն ու ինքնվստահություն ունենալու մղումը։ Այնուամենայնիվ, այս մտավոր կառույցները հաճախ հանգեցնում են չափից ավելի վստահության և դատողության սխալների, քանի որ անհատները հակված են անտեսելու բարդությունները և անսասան մնալ իրենց համոզմունքներում՝ չնայած հակասական ապացույցներին:
Հետաքրքիր և աշխարհայացքը մեծացնող այս աշխատությունն ամփոփենք իր հիմնական գաղափարով․ մեր մտային գործունեությունը բաղկացած է երկու համակարգերից։ Առաջին համակարգը զգայական մտածողությունն է, որը մեզ հեշտ է տրվում, մյուսը՝ դատողական մտածողությունը, որը պահանջում է առավել շատ կենտրոնացում։ Մեր մտքերն ու վարքագիծը տարբերվում են՝ կախված, թե այդ պահին երկու համակարգերից որն է գերակշռում մեր մտավոր գործունեության վրա։
«Այս գրքից ինձ համար առանձնացրել եմ երկու պրակտիկ խորհուրդ,- կիսվում է Լուիզա Ավետիսյանը, ում առաջարկով էլ անդրադարձել էինք այս գրքին, – առաջինը կայանում է նրանում որ պետք չէ անչափ կարևորել վիճակագրորեն հազվագյուտ պատահող իրադարձությունները, և դրանց վրա հիմնված որոշումներ կայացնել, այդ թվում նաև պետք չէ անընդհատ հետևել նորություններին ու վերջին իրադարձություններին։ Ցավոք, այսօր մեդիան այնպես է կառուցված, որ շատ մեծ ու ոչ իրատեսական պատկերացումներ կարող է ստեղծել մեզ մոտ։
Երկրորդ խորհուրդը, որը ստացել եմ այս գրքից, կայանում է նրանում, որ մեր միտքը շատ ավելի ստեղծագործ է, երբ մենք լավ տրամադրություն ունենք, քանի որ այս իրավիճակում մեր ուղեղը լարված կամ տագնապի մեջ չէ։ Փաստացի, ինտուիտիվ ու ավելի արագ գործող համակարգի կիրառումը մեզ դարձնում է ավելի ստեղծարար»։
Դե ինչ, հուսանք կարողացանք փոխանցել ձեզ Դանիել Կահնեմանի հեղափոխական մտքերի գոնե մի փոքր մասը, և գիրքը կարդալու ցանկություն առաջացրինք։ Հավատացած ենք, որ այն կարդալով՝ դուք բավականին մեծ փոփոխություններ կզգաք ձեր մտածողության մեջ, ավելի լավ կպատկերացնեք ձեր ուղեղի, վարքագծի ու մտքերի կառուցվածքը։
Գիրքը կարող եք ձեռք բերել Երևանի գրախանութներից անգլերեն կամ ռուսերեն տարբերակներով։
1 Խնդրի էությունը․ փայտն ու գնդակը միասին արժեն 1.10 $, սակայն փայտն արժե 1 դոլլար ավելի։ Որքա՞ն արժե գնդակը։
2 Փրայմինգի իմաստը կայանում է նրանում, որ մեր դատողական մտքից դուրս են մնում ճանաչողական գործընթացները և դատելիս հաճախ ենք հիմնվում նախկինում հանդիպած փորձառությունների ու զգացողությունների վրա։
3 Halo effect (լուսապսակի էֆեկտ) տերմինը կողմնակալության հիման վրա ճանաչողական գործընթաց կատարելու մասին է:
4 Ֆրեյմինգ-Դանիել Կահնեմանը ֆրեյմինգը սահմանել է որպես տեղեկատվության ներկայացման կամ այն ձևավորելու միջոց, որը զգալիորեն ազդում է մարդկանց որոշումների և դատողությունների վրա: Նա ընդգծել է, թե ինչպես է էտեղեկատվության աննշան փոփոխությունը կարող հանգեցնել մեկ այլ ընտրության, նույնիսկ եթե բովանդակությունը մնում է նույնը:
