staffmedia.am-ն այս անգամ որոշել է անդրադառնալ Հայոց Ցեղասպանության թեմայի շրջանակներում առավել քիչ արծարծված մի հարցի։ Այս հոդվածում անդրադարձել ենք, թե ինչ գործունեություն են ծավալել, ինչ մասնագիտություններ են ունեցել մեր նախնիները Պատմական Հայաստանում։
Շնորհիվ հասարակական գործունեություն ծավալած հայտնի հայերի՝ գիտենք, որ վարժապետները, հոգևորականները, բժիշկները, առևտրականները, իրավաբաններն ակտիվ գործունեություն են ծավալել Օսմանյան կայսրությունում։ Սա, բնականաբար, Օսմանյան սուլթաններին, իսկ հետո ապա Երիտթուրքերին, մեղմ ասած, դուր չէր գալու և հետագայում պետք էր ամեն ինչ արվեր՝ արմատախիլ անելու մշակույթի, ճարտարապետության, առևտրի և այլ ոլորտներում աչքի ընկած հայ ժողովրդին։
Հայոց ցեղասպանության տարիներին, ինչպես նաև դրանից առաջ՝ սկսած 1890-ականներից, առաջնային թիրախային ջարդն ու հալածանքներն իրականացվել է մտավորականության նկատմամբ։ Դպրոցական դասագրքերից արդեն իսկ հիշում ենք Վարուժանին, Սիամանթոյին, Ռուբեն Սևակին և էլի մի քանիսին, որոնց կենդանությունն ի սկզբանե մարտահրավերային էր երիտթուրքերի համար։
Ինչու՞ են հայ մտավորականներն այդքան դժվարամարս եղել ինչպես երիտթուրքերից առաջ, այնպես էլ վերջիններիս կառավարման տարիներին։
Ինչպես նշված է «Հետքում», երիտթուրքական իշխանությունները խիստ մտահոգված էին, որ հայերի տնտեսական և նյութական հզորացումը հիմք կդառնար նրանց վաղվա քաղաքական հաղթանակների համար։ Աստիճանաբար, թուրք իշխանությունների մոտ ուժեղանում էր մտայնությունը, որ վաղ թե ուշ երեկվա հպատակ հայը տիրանալու էր իրենց իշխանությանը, ինչպես արել էին տնտեսության ասպարեզում։
Հայերին ու կայսրութան հպատակ բոլոր քաղաքակիրթ ազգերի ներկայացուցիչներին չէր թույլատրվում, զբաղեցնել պետական պաշտոններ։ Ու կարևոր չէր, թե ինչ մասնագիտական որակներով էր օժտված մարդը։ Ավելի շատ հաշվի էր առնվում աշխատողի էթնիկ կամ կրոնական պատկանելիությունը, քան մասնագիտական հմտությունները։
Ճակատագրի հեգնանքն էր գուցե․ մարդու իրավունքների, ցեղասպանության քրեականացման, ազգային փոքրամասնությունների և մարդու հիմնարար այլ իրավունքների մասին Միջազգային հանրությունը սկսեց լրջորեն մտահոգվել միայն Երկրորդ Համաշխարհայինից հետո։ Մինչ այդ, պետության կողմից անհետևանք ոտնահարվում էր էթնիկ կամ ազգային փոքրամասնության ցանկացած իրավունք։
Դժվար ժամանակներում էլ, սակայն, հայն արարել է, կրթվել ու «քարից հաց քամել»։
Մի քանի օրինակներ դիտարկելով՝ փորձենք հասկանալ, թե այդ շրջանում ինչով էին զբաղվոմ մեր նախնիները տարբեր ոլորտներում։
Բժշկություն, դեղագործություն
Բազմաթիվ կյանքեր փրկած հայ բժիշկները, դեղագործները մի օր հենց իրենք էին հայտնվելու մահվան ճիրաններում։ Ընդ որում, արևմտահայ բժիշկների այցելուները եղել են ոչ միայն հայեր, այլև քրդեր, արաբներ, թուրքեր, հույներ, ասորիներ։ Շատ բժիշկներ սպանվել են այն թուրք զինվորականների ձեռքով, ում ժամանակին բուժել են հենց իրենք (Աղբյուր՝ Ս․ Վարդանյան «Հայաստանի բժշկության պատմություն», էջ 235)։
Բժիշկ Նազարեթ Տաղավարյան
Ֆրանսիայի Սորբոնի համալսարանում բժշկություն ուսանելու տարիներին երիտասարդ ու բազմակողմանի զարգացած մասնագետը բազո՜ւմ երազանքներ ուներ, որ պետք է իրագործեր հայրենիք վերադառնալիս՝ բժշկություն, մասնագիտական գրականության և հիվանդանոցներում կանոնադրության հիմնում, ինչն այն ժամանակների համար չտեսնված էր, հատկապես, Օսմանյան կայսրության տարածքում։
1891 թվականին ստանալով Սորբոնի գիտնականի կոչումը՝ բժիշկը ձեռնամուխ է լինում իր նպատակների իրականացմանը։
Պոլսում ճանաչում ձեռք բերելով որպես հմուտ մասնագետ՝ հայերի համար դժվար ժամանակաշրջանում նրան վստահվեց Սուրբ Փրկիչ հիվանդանոցի թերապևտիկ բաժնի տնօրենի պաշտոնը։ Սորբոնի համալսարանը գիտնականին տվել էր քաղաքակիրթ աշխարհին բնորոշ իրավական որոշ գիտելիքներ ևս։ Ուստի, Պատմական Հայաստանի և անգամ ամբողջ Օսմանյան կայսրության այն քիչ գործիչներից էր, որը կարողացավ ներքին կանոնադրություն սահմանել հիվանդանոցի բժիշկների և այցելուների համար։
Բժիշկ Նազարեթյանից հետագա սերունդները ժառանգել են իր մասնագիտական աշխատությունները՝ «Բակտերիոլոգիա» (1898), «Հիգիենա» (1898), «Բժշկական եզրերի բառարան» (1900) և այլն։
Բացի բժշկությունից ունենալով նաև գյուղատնտեսի կրթություն, խորացած լինելով ընդհանուր բնագիտական առարկաների մեջ և պարբերաբար կատարելով նաև խմբագրական աշխատանքներ՝ նա չէր կարող աչքի չընկնել մտավորականության շրջանում։
1915 թվականին իր ընկերոջ՝ մեկ այլ բժիշկ, մտավորական Ռուբեն Սևակի կողքին էր․․․
Հակոբ Թերզյան
Կիլիկիայի Հաճըն քաղաքն աշխարհին տվել է մի մտավորականի, որը, թեպետ, շատ հայտնի չէ մեզանում, կարողացել է դրսևորել իրեն տարբեր ոլորտներում՝ ունենալով բազմաթիվ հաջողություններ՝ դեղագործություն, փաստաբանություն, լուսանկարչություն, գրականագիտություն, հրապարակախոսություն։
Դժվար ժամանակնե՞րն էին պատճառը, որ մեր մտավորականների մեծ մասը զբաղվում էր միաժամանակ տարբեր գործունեությամբ․ չէ՞ որ աշխարհի անարդարության դեմ մնացել էին միայնակ և պետք էր գոյատևել «դժոխային կայսրությունում»։ Իսկ գուցե աշխարհը տարբեր անկյուններից տեսնելու, սիրելու, ճանաչելու մղո՞ւմն էր․․․
Միանշանակ չենք կարող ասել։ Ամեն դեպքում, ակնհայտ է, որ նրանք սովորական աշխարհընկալմամբ մարդիկ չեն եղել։
1908թ․ եղել է Ադրիանապոլիս քաղաքի Կենտրոնական դեղատան տնօրենը։
Բանասիրական ու գրականագիտական նախասիրությունները ևս նրա առօրյայի մասն էին։ Տարբեր գրական հանդեսներում տպագրվել է «Յակթեր», «Հմայեակ», «Յիթօ», «Տաւրոս» ծածկանուններով՝ բարձրաձայնելով նաև հայերի խնդիրների ու, մասնավորապես, Ադանայի կոտորածների մասին։
1909թ․ մասնակցել է նաև ինքնապաշտպանական մարտերին։ Վերադառնալով Կ․Պոլիս՝ հիմնել է «Ադանա» դեղատունը։ Լինելով բավական կիրթ ու խորագետ՝ շատ լավ գիտակցում էր, որ փաստաբանության մեջ ունեցած գիտելիքները ևս անհրաժեշտ էին՝ պաշտպանելու իր և հայրենակիցների շահերը։ Ուստի, բացի դեղագետի համբավ ունենալուց՝ Պոլսում ճանաչված էր նաև փաստաբան։
Մտավորականի նախասիրությունների մեջ տեղ էր գտել նաև լուսանկարչությունը։ 20-րդ դարասկզբին դեռ մեկ դարն էլ չէր բոլորել, ինչ արվեստի այս ճյուղը ժամանել էր Օսմանյան կայսրություն, սարքն արդեն դեղագետի ձեռքին էր։ Նա այնքան էր հմտացել նոր մասնագիտության մեջ ու խորությամբ ուսումնասիրել լուսանկարչությունը, որ իր գրական մի շարք ստեղծագործությունների կողքին 1905թ․ հրապարակվեց նաև «Արուեստ Լուսանկարչութեան» տեսաբանական աշխատությունը։
Չնայած տարաբնույթ գործունեությանը՝ նրա հիմնական մասնագիտությունը դեղագիտությունն էր։
1915-ին՝ 35 տարեկանում, դեղագետը միացավ 1․5 միլիոն նահատակներին։
Գրականություն, լրագրություն, հրապարակախոսություն
Հրապարակախոսությունն ու լրագրությունն ամենատարածված մասնագիտություններից էին 20-րդ դարասկզբին։ Արևմտահայ մամուլը բավական տարածում ուներ և անկախ մասնագիտություններից՝ հայ մտավորականների մեծ մասը գրում, ստեղծագործում ու տպագրվում էր թերթերում, ինչպես նաև գրական, ստեղծագործական մտքի նկատմամբ կար մեծ ակնածանք արևմտահայերի շրջանում։
Հայտնի մտավորականների՝ Վարուժանի, Սիամանթոյի, Գրիգոր Զոհրապի, Սևակի կողքին նահատակվել են բազմաթիվ այլ գրողներ ու բանաստեղծներ, որոնց անուններն առավել քիչ են հայտնի։
Տիգրան Չյոկյուրյան
Տիգրան Չյոկուրյանը դեռևս մանկուց հասցրել է «ճաշակել» կյանքի դառնությունը՝ Տրապիզոն քաղաքում կորցնելով ծնողներին «Համիդյան ջարդերի» ժամանակ։
Նախնական կրթությունը ստացել է Տրապիզոնի ազգային վարժարանում, իսկ 1907 թվականին ավարտել Կ․Պոլսի Պերպերյան վարժարանը։
Չյոկյուրյանի մասին շատ տեղեկություններ մեզ չեն հասել։
Ունեցած աղքատիկ տեղեկություններից գիտենք, որ մտավորականը զբաղվել է ուսուցչությամբ, գրականագիտությամբ և թարգմանչական աշխատանքներով։ Ֆրանսերենից, անգլերենից, ռուսերենից թարգմանություններ է կատարել։ Հայտնի գործերից թարգմանել է Գի դը Մոպասանի «Ճարպագունդը», Լ․ Անդրեևի «Կարմիր ծիծաղը», Բերնարդ Շուի որոշ աշխատանքներ և արտասահմանյան գրողների այլ գործեր։
Հայրենակիցների, ընկերների, դժվար ժամանակներում ծավալած իր մասնագիտական գործունեության մասին կարելի է տեղեկանալ, մասնավորապես, նրա գրական վեպերի, էսսեների, պատմվածքների շնորհիվ՝ «Հայրենի ձայներ» (1910), «Ճամբուս վերայ» (1914), «Վանքը» (1914):
«Մա՜հը, գերագույն ազատարարս ու գերագույն թշնամիս, որովհետև դողդոջ և արատավոր հոգիս պիտի առաջնորդէ Վերին դատաստանին»։
Հատված հեղինակի «Վանքը» վեպից։
1915-ին իր համախոհ մի շարք մտավորականների հետ միասին Հայոց Ցեղասպանության նահատակներից մեկն էր։
Երուխան (Երվանդ Պողոսի Սրմաքեշխանլյան)
«Մենք այսօր կրնանք հպարտանալ մեզնով, վասնզի այն չնաշխարհիկ ավանդը, զոր մեր երանելի նախնիք մեզ հանձնեցին, գիտցանք անաղարտ պահել, մեր արյան սահանքներուն մեջ վեր բեռնելու մեր թշնամիներուն ավերիչ հարձակումներուն դեմ պաշտպանել․․․»։
Պոլսահայ գրող, մտավորական Երուխանի խոսքերն են, երբ մասնակցում էր Խարբերդում նշվող հայ գրերի գյուտի 1500-ամյա տոնակատարությանը։
Մտավորականը ծնվել է Պոլսում արհեստավորի ընտանիքում։ 1886թ․ ավարտել է Խասգյուղի Ներսիսյան վարժարանը, ապա ընդունվել Ղալաթիայի Կետրոնական վարժարանը։ Նրա դասընկերն էր մեկ այլ հատնի մտավորական Արշակ Չոպանյանը։
1890թ․-ից աշխատել է «Արևելք» խմբագրությունում, որտեղ էլ հենց հրապարակում է իր «Պապուկը» նորավեպը։
1902թ. որոշ ժամանակ Երուխանը վարել է Ասպրիզի ազգային վարժարանի տնօրինությունը, իսկ 1902-1904 թթ. սկիզբը դասավանդել է Բուլղարիայի Վառնա քաղաքի ազգային վարժարանում և Հայկական կրթարանում:
1904-1908 թթ. նվիրվել է ուսուցչությանը՝ դասավանդելով աշխարհաբար, հայերեն, ֆրանսերեն, պատմություն և աշխարհագրություն:
Երուխանը 1908թ. վարել է նաև «Լուսաբեր»-ի խմբագրությունը:
1913թ. օգոստոսին հաստատվելով Խարբերդում՝ ստանձնել է Մեզիրեի կենտրոնական վարժարանի տեսուչի պաշտոնը:
Գրող, թարգմանիչ, մանկավարժ Երուխանը կանխազգում էր վերահաս վտանգը, բայց բոլորի պես փրկության հույս ուներ․
«Անպատմելի է հոգեկան վիճակս, ասանկ ատենը Անատոլուիի խորերը գտնվել չոլուխ-չոճուխով դյուրին բան չէ: Ողջ առողջ պիտի տեսնվի՞նք արդյոք․․․»
1915-ի մայիսին Երուխանը ձերբակալվել է իր համախոհ և մտավորական ընկերների հետ միասին։
Ըստ Հայոց Ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտում առկա վկայությունների՝ նրանց շղթայակապ պտտեցնում էին փողոցներով, ենթարկում ամենատարբեր անարգանքների ու խոշտանգումների՝ փակ կառքով տանելով Դիարբեքիր: Մաստառ լեռան փեշերին՝ Դևե-Բոյնի ձորում, կացնով ու մանգաղով գազանաբար գլխատում էին նրանց․․․
Մանկավարժություն
Մանկավարժությունը ևս ամենատարածված մասնագիտություններից է եղել այդ շրջանում։ Ծխական դպրոցները, վարժարանները և առհասարակ կրթությունն այն կարևորագույն օջախներից էին, որոնց շնորհիվ պահպանվել է հայ գիրն ու գրականությունը, փոխանցվել սերնդեսերունդ և չնայած բարդ ժամանակաշրջանին՝ հայ մանուկները շարունակում էին կրթվել ու զարգանալ հմուտ մտավորական ուսուցիչների շնորհիվ։
Վարդգես Սերենկուլյան
Շատ տեղեկություններ չունենք տվյալ ուսուցչի մասին։ Արևմտահայերի շրջանում հայտնի էր որպես հմուտ մանկավարժ, մտավորական և հեղափոխական գործիչ։ Հայտնի մտավորական, գրող և իրավաբան Գրիգոր Զոհրապի կողքին էր 1915-ին։
Երվանդ Օտյանը երկու մտավորականների ձերբակալումը նկարագրել է իր «Դէպ ի մահ։ Զօհրապ եւ Վարդգէս» վավերագիր-հուշագրության մեջ։
«․․․Ամէնուն վրայ խորին տպաւորութիւն թողած էր Զօհրապի ընկճուած վիճակը. մինչ Վարդգէս զուարթ անտարբերութեամբ եւ ծիծաղկոտ դէմքով մը կը շատախօսէր իրենց մօտեցողներուն` Զօհրապ հազիւ լռութիւնը կը խզէր քանի մը խօսք արտասանելու համար։ Ամբողջ ժամեր անընդհատ կը ծխէր, մտածմունքի մէջ ընկղմած։
Վարդգէս, միշտ լաւատես, կը ջանայ եղեր մխիթարել ու սրտապնդել իր բարեկամը, բայց ի զո՜ւր։
-Մեզի մեռցնել կը տանին,- կը կրկնէ եղեր Զօհրապ․․․»
Եվս մեկ մանկավարժ, մտավորական, ում մասին շատ տեղեկություններ առկա չեն։
Արաքսյա Ճեպեճյան
Ծնվել է Այնթապ քաղաքում։ Կրթությունը ստացել է տեղի Հայկանուշյան վարժարանում։
Ապա սովորել է Մարաշի Ամերիկյան իգական քոլեջում։
Որպես ուսուցչուհի պաշտոնավարել է Մարաշի քոլեջում և Այնթապի Կրթասիրաց վարժարանում։
1912 թվականին ուսուցչուհին մեկնել է Անգլիա և հաճախել Աստվածաբանայան քոլեջի դասընթացներին։
Վերադարձել է Այնթապ հենց այն ժամանակ, երբ սկսվել է Առաջին համաշխարհայինը։ Հայ մտավորականների համար ամենադժվար ժամանակներն էին։ Բռնագաղթել է ընտանիքի հետ միասին։
Հասնելով Դեր Զոր՝ օգնություն է ցուցաբերել հայ գաղթականներին։
Սպանվել է հայտնի հայատյաց Զեքի Բեյի ձեռքով անձամբ 1916 թվականին։
Հոգևորականություն
Արևմտյան Հայաստանում ամենածանր բեռը, թերևս, կրում էին հոգևորականները։ Նախ, Օսմանյան կայսրությունում, որտեղ հիմնական կրոնն իսլամն էր, խնդիր կար պահպանելու Հայ Առաքելական Եկեղեցին, և վերջինս այն արժեքավոր օջախներից էր, որտեղ պահպանվում էր հայ ազգային ինքնությունը։
Գործում էին կիրակնօրյա վարժարաններ, եկեղեցուն կից ծխական դպրոցներ, որտեղ մանուկները կրթվում էին ոչ միայն որպես հայ մտավորականներ, այլև քրիստոնյաներ։
Եկեղեցու և հոգևորականների գոյությունն ամենամարտահրավերայինն էր երիտթուրքերի և իրենցից առաջ գործած սուլթանների համար։ Հայոց աշխարհում հոգևորականների կարևոր դերն ու նշանակությունը շատ լավ գիտակցում էին թուրք կառավարիչները, ուստի, Եղեռնի ժամանակ ամենադաժանը հենց նրանց հետ էին վարվում։
Ցեղասպանությունը վերապրած Վերոնիկա Բերբերյանի հուշերում նկարագրվում է, թե ինչպես էին Բողազլյան քաղաքում թուրքերն իր պապին՝ Հակոբ քահանային, եկեղեցի գնալու ճանապարհին ձերբակալում և ապա Քելլերի ձորում գլխատում ու կտրված գլուխը, որպես խաղի օբյեկտ, գլորում փողոցներով։
Հոգևոր սպասավորների հանդեպ իրականացրած խոշտանգումների թվում բազմիցս հիշատակվում են մորուքի մազերը հատ-հատ պոկելու կտտանքը, որին հետևում էր սպանությունը։
Շատ լավ գիտակցելով նաև հայ հոգևորականների տոկունության աստիճանը՝ տանջանքի եղանակներն ընտրվում էին հնարավորինս դաժան։ Մեկին խոշտանգում էին, մյուսին՝ դիտավորյալ կենդանի թողնում։ Հիշե՜նք Կոմիտասին․․․
600-ից ավել հոգևորականներ խոշտանգվելով նահատակվել են Հայոց Ցեղասպանության ժամանակ՝ սկսած ցածրաստիճան հոգևորականներից մինչև վարդապետներ, եպիսկոպոսներ և այլն։
Առանձնացրել ենք քիչ հայտնի երկու հոգևորականների, որոնք Հայոց Ցեղասպանության նահատակների շարքում էին։
Մովսես քահանա Ժամկոչյան և Վարդան Վարդապետ
Այս հոգևորականների մասին տեղեկությունները հիմնականում քաղել ենք Հայոց ցեղասպանության թանգարանի կայքից։
Մովսես քահանան ծնվել է 1837 թվականին Այնթապ քաղաքում։
Ծառայում էր եկեղեցում, երբ վրա հասավ ողբերգությունը։ 1915-ի նահատակված մտավորականների շարքում էր։
Վարդան Վարդապետը Սասունի Ահարոնք գյուղից էր։
Ձեռնադրվելով 1890 թվականին՝ զբաղեցրել է մի քանի եկեղեցական պաշտոններ։ Սուրբ Կարապետի վանահայրն էր, երբ 1915 թվականին թուրքերը ողջ-ողջ այրեցին բարձրաստիճան հոգևորականին։
Արհեստ
Արևմտահայերը սիրում էին զբաղվել արհեստներով ևս։ Դժվար ժամանակներում ձեռքի տաղանդի շնորհիվ կարողանում էին «քարից հաց քամել» և ապահովել օրվա ապրուտը։ Արհեստավորները զբաղվում էին նաև առևտրով և նրանց մեջ քիչ չէին նաև հարուստ վաճառականները։
Արհեստի ճյուղով զբաղվելը, սովորաբար, փոխանցվում էր սերնդեսերունդ, և հենց արհեստն էր որոշում, թե ինչ ազգանուն պետք է ունենար տվյալ գերդաստանը՝ Դարբինյաններ, Կոշկակարյաններ և այլն։
Կոշկակար Բենիամին Եսայան
Տվյալ արհեստավորի մասին շատ տեղեկություններ ևս չեն պահպանվել։ Քանի որ արհեստավորներն այդ շրջանում ծնվում էին հենց արհեստավորների ընտանիքներում, կարող ենք ենթադրել, որ վերջինիս ծնողները ևս զբաղվել են նույն մասնագիտությամբ, մասնավորապես, կոշկակարությամբ։
Ծնվել է 1888 թ․ Անգորայի նահանգի Յոզղաթ քաղաքում։
1915 թվականին թուրքերի աչքից չի վրիպել նաև կոշկակարն ու իր ընտանիքը։
Մետաքսագործ Խոսրով Քյուրքչյան
Խոսրով Քյուրքչյանը Խարբերդում հայտնի մետաքսագործ Գրիգոր Քյուրքչյանի որդին էր։ Հայ անվանի և հարուստ ընտանիքներից էին արևմտահայերի շրջանում։
Խարբերդում նախնական կրթությունը ստանալուց հետո Խոսրով Քյուրքչյանը 1883թ․ մեկնել է Լիոն և մեկ տարի ուսումնասիրել մետաքսագործություն։
Վերադառնալով հայրենիք՝ վերազինել է հոր գործարանը և ստանձնել գործարանի տնօրինությունը։ Համիդյան բռնաճնշումների ժամանակ, սակայն, այն թալանվել է։
Երիտթուրքերի իշխանության գալուց հետո մետաքսագործը վերահաս վտանգը նույնպես զգում էր։
Ընտանիքը փրկելու համար, ըստ մի շարք աղբյուրների, ընդունել է իսլամ։
Այդպիսով, նրան հաջողվել է կնոջը և երկու որդիներին ուղարկել ԱՄՆ։
Թուրքերն, իհարկե, շատ լավ գիտակցում էին, որ մետաքսագործ Խոսրով Քյուրքչյանի իսլամ ընդունելը կապված էր զուտ ժամանակ շահելու և ընտանիքը պաշտպանելու համար։ Ուստի, դաժան հաշվեհարդար են տեսել նրա հետ՝ կացնահարելով հայտնի արհեստավորին։
Արվեստ
Արվեստի ճյուղը ևս զարգացած էր արևմտահայերի շրջանում։ Չնայած ստեղծագործական ոչ բարենպաստ պայմաններին՝ նկարիչները, երգահանները, դերասանները գտնում էին իրենց անկյունը՝ ստեղծագործելու և կյանք հաղորդելու գորշ իրականությանը։
Դերասան Ենովք Շահեն
Դերասանը ծնվել է Արևմտյան Հայաստանի Պարտիզակ գյուղում։ Նախնական կրթությունը ստանալուց հետո մոր և մաթեմատիկոս եղբոր՝ Գրիգոր Անգութի հետ, տեղափոխվել է Կ․ Պոլիս՝ յուրացնելու դերասանական արվեստը։
Անդամակցել է տեղի նորակազմ հայ դրամատիկ թատրոնին՝ աշխատելով և ընկերակցելով Վահրամ Փափազյանի հետ։
Շահենը, ինչպես նկարագրում էր Փափազյանն իր հուշերում, աչքի էր ընկնում ըմբոստ բնավորությամբ, համարձակորեն բարձրաձայնում էր իր բացասական վերաբերմունքի մասին, որ ուներ թուրքերի նկատմամբ։ Այս հանդգնության համար հաճախ արժանանում էր ծեծի և հալածանքների, բայց դրանք վերջինիս չէին կանգնեցնում։
Նրա հետ, ըստ մի շարք աղքատիկ տեղեկությունների, ոստիկանությունը նույնպես խուսափում էր գործ ունենալ, և դերասանին անվանում էին «Պաղչեճիկցի ֆիդային»։
1915 թվականն, իհարկե, թուրքերի համար հիանալի առիթ էր խեղճացնելու, նվաստացնելու «Պաղչեճիկցի ֆիդայուն» և ականավոր դերասանին։
Զոհրապի և Կոմիտասի շարքում էր քայլում։
Նա ըմբոստանում էր անգամ շաղկապված ձեռքերով՝ փորձելով մի անգամ հարձակվել նավակայքի առջև խմբված ամբոխի վրա, բռունցքներով հարվածելով, պատառոտելով նրանց զգեստները։ Արժանապատվությունը չէր ներում դերասանին ենթարկվելու նվաստացումներին և մտրակի պարբերաբար հարվածներին։
Ճարտարապետություն
Ճարտարապետությունն Օսմանյան կայսրության շրջանում ծաղկում ապրել է առավելապես Պալյաններ հայտնի գերդաստանի օրոք։
19-րդ դարում Օսմանյան կայսրությունը նոր և ժամանակակից ճարտարապետական լուծումների կարիք էր զգում։ Քանի որ Պալյանների ընտանիքը բավական հարգված էր անգամ թուրք իշխանավորների կողմից, այդ գործը վստահվում էր գերդաստանի ճարտարապետներին։
Այսօր, օրինակ, Ստամբուլում կարելի է տեսնել շքեղ և աչքի ընկնող Դոլմաբահչե անվան ճարտարապետական շինությունը, որը Գրիգոր Պալյանի որդու՝ Կարապետ Պալյանի մասնագիտական շնորհքի արդյունքն է։
Պալյանները, ըստ «Մեդիամաքսի», հայտնի էին արևմտյան և արևելյան ճարտարապետական ոճի համադրմամբ, որը ոչ բոլոր ճարտարապետներն էին կարողանում։
Չնայած Օսմանյան կայսրության ժամանակ ունեցած մեծ ճարտարապետական ներդրումներին՝ Համիդյան բռնաճնշումներից զերծ չեն մնացել նաև Պալյանները։
Հայտնի գիտնական և ճարտարապետ Սարգիս Պալյանին մեղադրանք է առաջադրվել պետական միջոցները յուրացնելու համար։ Վերջինս աքսորվել է և կնքել մահկանացուն 1899 թվականին։
Սարգիս Պալյանի հեռացումով վերջ է դրվել հայ ճարտարապետությանը Օսմանյան կայսրության շրջանում։ Այնտեղ թողած ճարտարապետական նմուշներն առ այսօր գրավում են զբոսաշրջիկներին և տեղի բնակչությանը։
Ենթադրելի է, որ Պալյանների ընտանիքն ավելի շուտ է լքել Օսմանյան կայսրությունը, այլապես՝ 1915 թվականին կդասվեր հայ նահատակ մտավորականների շարքին ևս։
Թուրքի նպատակն էր մեկ հայ թողնել, այն էլ՝ թանգարանում․․․
Բայց քանի դեռ այս հոդվածն ընթերցողներ կան, քանի դեռ մենք խոսում, գրում ենք մեր մայրենիով, ինչպես նաև մեր նախնիների պես քարից շարունակում ենք հաց քամել դժվար ժամանակներում, ուրեմն թուրքի նպատակը չենք թողնում, որ իրականանա։
Շատերիդ նախնիներն աշխատել են, ենթադրաբար, վերոնշյալ կամ այլ մասնագիտություններով, ում չենք հասցրել հատ առ հատ անդրադառնալ, բայց արդեն իսկ պարզ է, որ, մահվան շունչն անգամ զգալով, նրանք ի վիճակի են եղել արարել, աշխատել և կյանք հաղորդել անշնչացած, գորշ ու դաժան իրականությանը՝ ընդհուպ մինչև մահ․․․
«․․․Գործն է անմահ, լա՛վ իմացեք,
Որ խոսվում է դարեդար,
Երնե՜կ նըրան, որ իր գործով
Կապրի անվերջ, անդադար․․․»։
Հովհաննես Թումանյան
