«Հոգիս բուրվառ է մշտավառ, ուր կը ծխան սերերս համայն,
Կը խնկարկեմ ես զայն կյանքի տաճարին մեջ հավերժական,
Բազմահազար հավատացյալ ամբոխներու երեսն ի վեր,
Ու կը ժողվեմ անոնց դեմքեն հավատամքի լույսեր տարբեր»…
Սփյուռաքահայ մտավորական, Ֆրանսիայի հերոս Միսաք Մանուշյանի «Կյանքիս երգը» բանաստեղծությունից հատված է։
Եթե արևմտահայ գրականության սիրահար եք, Միսաք Մանուշյանն ընթերցանության ցանկում պարտադիրներից ու ամենասիրվածներից է։
Երբ կարդում ես նրա բանաստեղծություններն առանց ծանոթ լինելու տողերի հեղինակի կենսուղուն, անմիջապես պատկերացնում ես նուրբ ու ռոմանտիկ հոգով մի երիտասարդի։ Բայց արի ու տես, որ այս նուրբ աշխարհընկալումն իր մեջ ամփոփում է նաև ռազմիկին հարիր արիական ոգի ու հանուն գաղափարի հերոսաբար նահատակված Մեծ մարդու։
Միակ հայազգի գործիչները, որոնց աճյուններն ամփոփված են Ֆրանսիայի Պանթեոնում
Վերապրելով պատմական երկու արհավիրքները՝ Հայոց Ցեղասպանությունն ու Երկորդ Համաշխարհայինը, արևմտահայ մտավորականն իր մեջ միայն զարգացրել ու կոփել է այնպիսի որակներ, ինչպիսիք են հանուն գաղափարի ապրելն ու դրանց համար քաջաբար զոհվելը ոչ միայն հանուն իր, այլև այն ազգի, որը ժամանակին օգնել ու աջակցել է հարկադրաբար գաղթի ճանապարհին հայտնված իր հայրենակիցներին։
Ֆրանսիայի նախագահ էմանուել Մակրոնի որոշումով Երկրորդ Համաշխարհայինի ժամանակ Ֆրանսիական դիմադրության հայազգի հերոս, մտավորական Միսաք Մանուշյանի և նրա կնոջ Մելինե Մանուշյանի աճյունները փետրվարի 21-ին հանդիսավոր կերպով տեղափոխվել են Ֆրանսիայի Պանթեոն։
Սա նաև Ֆրանսիայի նախագահի կողմից մեծ ակնածանքի դրսևորում էր Ֆրանսիական դիմադրությանն ակտիվ մասնակցած ու հերոսաբար նահատակված հայազգի հերոսական մարտիկներին՝ Միսաք և Մելինե Մանուշյաններին և իրենց զինակից ընկերների նահատականության 80-ամյակի կապակցությամբ։
Ձեզ ենք ներկայացնում մի քանի հետաքրքիր փաստ Միսաք և Մելինե Մանուշյաններ ամուսինների մասին, որից հետո առավել պարզ կդառնա, թե ինչու են նրանք այսուհետ հանգչելու Ֆրանսիայի Պանթեոնում և արժանանում այսչափ մեծարանքին։
Հետաքրքիր է, որ Մանուշյանները միակ հայազգի գործիչներն են, որոնց աճյուններն ամփոփված են Ֆրանսիայի Պանթեոնում։
Կորցնելով ամեն ինչ՝ գտել են միմյանց․ Միսաք և Մելինե Մանուշյաններ
Միսաք Մանուշյանը ծնվել է 1906 թվականին Արևմտյան Հայաստանի Խարբերդի նահանգի Ադըյաման քաղաքում, նրա կինը՝ Մելինեն, 1913թ․ Պոլսում։ Փաստորեն, երկուսն էլ մանկահասակ են եղել, երբ բախվել են կյանքի առաջին անարդարությանը՝ զրկվելով երկու արժեքավոր հենարաններից՝ հայրենիք և ծնողներ։
Ցեղասպանության տարիներին եղբոր՝ Կարապետի հետ հասնելով Սիրիա, որոշ ժամանակ հանգրվանել է Ջունիե քաղաքի Հայկական Բարեգործական Ընդհանուր Միության որբանոցում, իսկ 1925թ․ որբանոցում հանգրվանածներին տարել են Ֆրանսիա։
Մելինեի և Միսաքի ճանապարհները պետք է հատվեին․ այդքան նմանությու՞ն։ Երկուսն էլ զրկվել են ծնողներից, հայրենիքից, ապա մանկությունն ու պատանեկության տարիներն անցկացրել որբանոցներում, իսկ 1934 թվականին հանդիպել են Ֆրանսիայում, գտել իրար՝ կորցնելով մինչ այդ գրեթե ամեն ինչ։ Մելինեն, ի դեպ, մտերիմ է եղել Շարլ Ազնավուրի ընտանիքի հետ ևս։
Երկու իրար նման հոգիները պետք է հատվեին ու մինչև մահ քայլեին նույն ճանապարհով։
Ցավը դարձել է գրիչ․ Միսաք Մանուշյանը՝ որպես ստեղծագործող
Միսաք Մանուշյանը ֆրանսահայ պոեզիայի ամենաշատ ընթերցվող գրողներից է եղել։
Նրա գրական ու ստեղծագործական աշխատանքները ոչ միայն ներառել են բանաստեղծություններ, այլև թարգմանչական աշխատանքներ։
Կյանքում ունեցած անվերադարձ կորուստները դրդել են նրան միշտ շարժվել առաջ, շարունակաբար ինքնակրթվել ու ստեղծագործել՝ ամոքելու մանկության վիշտը։
Ֆրանսիայում Միսաք Մանուշյանը Սորբոնի համալսարանի ունկնդիրներից էր՝ լսելով դասախոսություններ գրականության, փիլիսոփայության, պատմության, քաղտնտեսության վերաբերյալ։
Մեկ այլ ֆրանսահայ մտավորական Գեղամ Աթմաճյանի (Սեմա) հետ հիմնել է գրական ամսագրեր՝ «Ջանք» և «Մշակույթ»՝ ձգտում ունենալով պահպանել հայկական մշակույթը տեղի հայերի շրջանում։
Այդ ամսագրերում տպագրվել են ֆրանսիական գրականության ու հայկական մշակույթին նվիրված հոդվածներ։
Մահապատի՞ժ, թե նահատակություն․ Մանուշյանների վերջին, բայց անմահացած սխրանքը
Երկրորդ համաշխարհայինը մյուս մարտահրավերը պետք է լիներ ամուսինների կյանքում և․․․վերջինը։
Մանուշյանների աճյունների՝ ազգային պանթեոնում հանգրվանելու Մակրոնի որոշումը կապված էր առաջին հերթին Ֆրանսիական դիմադրությանը մասնակցություն ունենալու և նահատակվելու հետ։
Պատերազմի առաջին տարիներից ի վեր Ֆրանսիայում արգելված է եղել կոմունիստական գաղափարախոսությունը, իսկ Մանուշյանները գաղափարախոսության կողմնակիցներից են եղել, ինչի արդյունքում ձերբեկալվել են։
Ազատ արձակվելուց հետո Միսաք Մանուշյանն իր կնոջ հետ միացել է Ֆրանսիական դիմադրության շարժմանը՝ գլխավորելով «Ներգաղթյալների աշխատավորական ուժ» մարտական խմբավորման հայկական ստորաբաժանումը։ Մանուշյանների անունները հայտնվել են նացիստների անցանկալի «Կարմիր պաստառ» ցուցակում (l’Affiche Rouge)։ Այդ ցուցակում եղել են բազմաթիվ հայ, ֆրանսիացի, իսպանացի, հրեա, իտալացի, լեհ և այլ ազգության մտավորականներ։
1943 թվականին նրանք բոլորը դատապարտվել են մահապատժի։ Նրանց թվում են եղել նաև Մանուշյանները։ Կինը՝ Մելինե Մանուշյանը, սակայն, կարողացել է փախուստի դիմել և փրկվել։
1944 թվականի փետրվարի 21-ին՝ մահվան օրը, Միսաք Մանուշյանը գրել է իր վերջին նամակը՝ ուղղված Մելինեին․
Իմ սիրելի Մելինե, իմ շատ սիրելի որբուկս,
Մի քանի ժամից հետո այլևս չեմ լինի այս աշխարհում։ Շուտով, կեսօրից հետո, ժամը 15-ին կգնդակահարվենք։ Գիտեմ, որ այլևս քեզ չեմ տեսնելու։ Հիմա մահկանացուս եմ կնքում հաղթանակի և վերջնանպատակի սահմանագծին:
Երջանկությու՛ն նրանց, ովքեր կվերապրեն մեզ և կհամտեսեն վաղվա ազատության և խաղաղության քաղցրությունը…:
Մանուշյանների կյանքը նաև էկրանավորվել է
Ամուսնու նահատակվելուց հետո Մելինեն այդպես էլ չի ամուսնացել՝ նրա բացակայությունը լրացնելով հուշերի գրառումներով։
Այդ գրառումների հիման վրա հետագայում նկահարահանվել է երկու ֆիլմ՝ նվիրված Ֆրանսիական դիմադրությանն ու Մանուշյանների գործունեությանը։
Առաջինը 1983 թվականին նկարահանված Des terroristes à la retraite («Թոշակի անցած մահապարտները», հայերեն թրգմ․՝ staffmedia.am-ի) ֆիլմն է, որի ռեժիսորը Մոսքո Բուքոլթն է։ Ֆիլմը ներկայացնում է ֆրանսիական դիմադրությունը և Մանուշյանների հերոսական սխրանքները։
Երկրորդ ֆիլմը նկարահանվել է 2009 թվականին՝ L’Armée du crime, («Հանցավոր խմբավորումը», հայերեն թրգմ՝ staffmedia.am-ի)։ 2009 թվականին նկարահանված Ֆիլմի ռեժիսորը ֆրանսահայ Ռոբերտ Գյուդիգյանն է։
Ֆիլմում գլխավոր հերոսը՝ Միսաք Մանուշյանը (դերակատար՝ ֆրանսահայ Սիմոն Աբգարյան), ներկայացվում է որպես ֆրանսահայ բանաստեղծ, ով ղեկավարում է դիմադրության շարժումը և հերոսաբար նահատակվում՝ հանուն գաղափարախոսության ու հավերժական արժեքների։ Մելինե Մանուշյանին մարմնավորում է ֆրանսիացի դերասանուհի Վիրջինիա Լեդոյենը։
-Շնորհակալությու՜ն, Մանուշյաններ։ Ի հիշատակ այն սիրուն, որը եղել է Ֆրանսիայի նկատմամբ։ Նրանք անգամ կյանքն են դրել զոհասեղանին,-իր ելույթում հարգանքի ու մեծարանքի խոսքեր է հնչեցրել Ֆրանսիայի նախագահ Էմանուել Մակրոնը։
Միսաք և Մելինե Մանուշյաններին նվիրված արարողության ընթացքում հիշարժան է եղել նաև վերջիններիս ձոնված երգի կատարումը ֆրանսերենով՝ L’Affiche rouge (Կարմիր պաստառ): Երգի բառերն՝ ըստ Լուի Արագոնի, երաժշտությունը՝ Լեո Ֆերեի։
